Beweging als therapie bij kanker

Veel zorgprofessionals en ook sportzorgprofessionals werken met mensen die kanker hebben (gehad). Sport en bewegen zijn een belangrijk onderdeel van behandeling en nazorg. In dit artikel vind je praktische tips en aanwijzingen over hoe je sport en bewegen kunt inzetten in jouw praktijk.

Een actieve leefstijl helpt kanker te voorkomen. Maar bewegen blijkt ook een positieve uitwerking te hebben als er al sprake is van kanker. Lichamelijke training helpt patiënten beter om te gaan met de ziekte en verbetert hun kwaliteit van leven. Idealiter maakt een mix van aerobe en krachtoefening deel uit van de behandeling.

Kanker is de naam voor ziekten die gedomineerd worden door ongecontroleerde celgroei, veroorzaakt door veranderingen in genetisch materiaal (mutaties). Omgevingsfactoren, zoals tabak, straling, vervuiling, ontstekingen en voeding, spelen daarbij een rol. Veel typen kanker veroorzaken gewichtsverlies, inclusief verlies van spiermassa, en gaan gepaard met vermoeidheid en een afname van fysieke mogelijkheden. Patiënten worden vaak inactief, onder meer als gevolg van algehele malaise, gebrek aan eetlust en de bijwerkingen van een operatie, chemotherapie en/of bestraling. Dit zorgt ervoor dat hun lichamelijke conditie verder verslechtert.

De effecten

Er is groeiend epidemiologisch bewijs dat een actieve leefstijl beschermt tegen het ontstaan van darmkanker, borstkanker, baarmoederhalskanker en prostaatkanker. Is er al sprake van kanker, dan vergroot een actieve leefstijl de kans op overleving. Verschillende observationele studies laten zien dat mensen met borstkanker of darmkanker die actief blijven, een hogere overlevingskans hebben. Vergeleken met inactieve mensen verdubbelt de overlevingskans bij mensen die minimaal voldoen aan de algemene beweegrichtlijnen. Ook is er volop bewijs dat lichamelijke oefening bij kankerpatiënten een positieve invloed heeft op de fitheid, spierkracht en het lichamelijk welzijn in de breedste zin van het woord. Alles bij elkaar lijkt lichamelijke oefening kankerpatiënten te helpen beter om te gaan met verschijnselen van hun ziekte, zoals vermoeidheid.

Trainen bij de behandeling

In één onderzoek werd onderzocht wat het effect van lichamelijke training is als aanvulling op conventionele therapie. Kankerpatiënten kregen zes weken lang negen uur per week een combinatie van intensieve fitnesstraining, krachttraining, ontspanning en massage. Dit bleek hun vermoeidheid te verminderen en verbeterde hun kwaliteit van leven, evenals hun conditie, spierkracht en emotioneel welzijn. Ook bij vrouwen met borstkanker zijn positieve effecten aangetoond van lichamelijke activiteit gedurende en na de behandeling. In geval van een borstoperatie kan fysiotherapie bovendien lymfoedeem voorkomen. Verder zijn er verschillende studies die aantonen dat lichamelijke inspanning helpt geestelijk om te gaan met chemotherapie.

De verklaring

Lichamelijke inspanning vergroot de fitheid en spiersterkte, waardoor de lichamelijke vermogens toenemen. Dit verlicht vermoeidheid. Ook versterkt lichamelijke oefening het zelfvertrouwen en het psychologisch welzijn van patiënten. Training zou daarnaast de tumorgroei kunnen verminderen, onder meer door een verbeterde bloedvoorziening, bloeddoorstroming en weerstand, en effecten op het tumormetabolisme en de interactie tussen spier- en kankercellen. Hiernaar is meer onderzoek nodig.

Hoeveelheid training of beweging

Aangezien de groep patiënten divers is, hebben standaardaanbevelingen geen zin. Voor veel, zeker oudere, kankerpatiënten, zou de focus moeten liggen op het behouden van mobiliteit en fysieke vermogens. Het trainingsprogramma kan onder begeleiding per individu worden aangepast.

Idealiter bestaat de training uit een combinatie van aerobische oefening en krachttraining. Kankerpatiënten die hun therapie achter de rug hebben, voelen zich vaak vermoeid en zwak. Zij hebben baat bij een mix van aerobische training in combinatie met krachttraining: eerst op lage intensiteit, en geleidelijk aan steeds intensiever en langduriger. Zelfs bedlegerige patiënten en patiënten die zijn opgenomen in het ziekenhuis kunnen profiteren van lichamelijke training. Er is alleen nog niet veel bekend over het effect van lichamelijke oefening gedurende chemotherapie of bestraling.

Contra-indicaties

In sommige gevallen is het beter af te zien van lichamelijke oefening. Dat geldt voor patiënten die bestraling of chemotherapie ondergaan en een verminderde weerstand hebben, in combinatie met een lichaamstemperatuur boven 38 graden Celsius. Kankerpatiënten met uitzaaiingen in de botten moeten krachttraining met zware gewichten vermijden. Ingeval van een ontsteking is het advies te stoppen met trainen tot er ten minste één dag geen ontstekingssymptomen meer zijn geweest.

Training als medicijn

Lichamelijke oefening kan net zo effectief zijn als een medische behandeling en soms zelfs effectiever. Ook draagt training bij aan het effect van de behandeling. Er kan verder uitgezocht worden welk type en welke hoeveelheid oefening optimaal is, en of er speciale trainingsmogelijkheden zijn voor specifieke diagnoses. In elk geval is het belangrijk dat training onder begeleiding kan worden voorgeschreven als medicijn.

Bron: Pedersen, B.K. & Saltin. B.. (2015), Exercise as medicine – evidence for prescribin exercise as therapy in 26 different chronic diseases. Scan J Med Sci Sports: (Suppl 3) 25: 1-72.