Blauwe ruimte in jouw gemeente: de effecten op een rij

We schreven al eerder over hoe je waterrijke gebieden in jouw gemeente kunt benutten voor sport en bewegen. In dit artikel staan we stil bij de effecten van blauwe ruimte op diverse domeinen zoals sport, gezondheid en milieu. Deze kennis biedt goede onderbouwing als je wilt investeren in een gezonde en beweegvriendelijke leefomgeving.

Effecten van blauwe ruimte

Voor verschillende elementen van de leefomgeving is al veel onderzoek beschikbaar naar het effect op gezondheid, sport en bewegen. Voor groene ruimte bijvoorbeeld, is in veelvoud aangetoond dat het positieve effecten heeft op de fysieke en mentale gezondheid en sport en bewegen. 

Blauwe ruimte wordt vaak in één adem genoemd met groene ruimte. En hoewel ze vaak ook niet zonder elkaar kunnen en naast elkaar bestaan, zijn er wel degelijk verschillen. Niet alleen in wie er binnen ruimtelijke inrichting verantwoordelijk voor is, maar ook in de effecten op de gezondheid^[1-5].

In vergelijking met onderzoek naar groen, is onderzoek naar blauwe ruimte nog schaars. Daarom vooraf een kanttekening bij de effecten die we hieronder beschrijven. Het gaat vaak om aangetoonde verbanden, bijvoorbeeld: ‘er is een verband tussen blauwe ruimte voor je deur hebben en hoe mentaal gezond je bent’. Maar hoe sterk dat verband precies is, of het causaal is en hoe dat dan precies werkt, moet nog nader worden onderzocht^[3].

Toch zijn de effecten in dit artikel waardevol om te delen, omdat die laten zien dat blauwe ruimte verschillende positieve effecten heeft en je nu al kunnen helpen in het maken van onderbouwde beleidskeuzes.

Effecten op gezondheid

We voelen allemaal wel aan dat het fysiek en mentaal lekker is om tijd in de natuur door te brengen. Of het nou groene of blauwe ruimte betreft: de natuur heeft invloed op onze gezondheid.

Mensen kunnen op verschillende manieren in contact komen met blauwe ruimte. Je kunt aan het water wonen of er op uitkijken. Je kunt incidenteel blauwe ruimte zien als jouw woon-werkverkeer bijvoorbeeld langs een kanaal loopt. Of je kunt de blauwe ruimte bewust opzoeken, bijvoorbeeld door een dagje naar het strand te gaan^[1]. Al deze vormen van ‘blootstelling aan blauwe ruimte’ kunnen directe en indirecte gezondheidsvoordelen hebben^[4,6].

Verschillende onderzoeken laten bijvoorbeeld zien dat hoe dichter je bij blauwe ruimte woont, hoe vaker je deze bezoekt. Dit verband geldt overigens minder voor mensen met een lagere sociaal-economische status of mensen met een andere etnische achtergrond^[1]. Andere onderzoeken laten zien dat mensen die dichter bij het water wonen, of er uitzicht op hebben, een betere algemene gezondheid ervaren^[1,3,5,7,8].

Effecten op fysieke gezondheid

• Minder obesitas: volwassenen en kinderen in de stad, die dichter bij blauwe ruimte wonen, hebben minder vaak obesitas^[3].
• Lager sterftecijfer: de aanwezigheid van blauwe ruimte binnen 500 meter van iemands huis, wordt geassocieerd met 1,4% minder risico op sterfte^[3].

Effecten op mentale gezondheid

Blootstelling aan blauwe ruimte leidt enerzijds tot een betere mentale gezondheid en welzijn in algemene zin^[3,9].

• Allereerst wordt wonen in de buurt van de kust of binnenwateren in verband gebracht met een betere mentale gezondheid. Brits onderzoek laat zien dat mensen die binnen 5 kilometer van de kust wonen, in de loop van de tijd een betere mentale gezondheid ervaren dan mensen die landinwaarts wonen^[1]. Nederlands onderzoek toont aan dat meer blauwe ruimte binnen 1 kilometer van iemands huis verband houdt met minder angststoornissen en een betere ervaren mentale en algemene gezondheid. Voor blauwe ruimte is dit verband zelfs sterker dan voor groene ruimte^[5].
• Ook het uitzicht hebben op blauwe ruimte heeft mentale effecten. In Nieuw-Zeeland blijkt dat mensen met uitzicht op zee een betere mentale gezondheid hebben. In Ierland is aangetoond dat ouderen met uitzicht op zee een lager risico hebben op depressie^[1].
• Dan is er nog het effect op mentale gezondheid voor mensen die blauwe ruimte bewust opzoeken. Zo zien we in Hongkong dat het minstens één keer per week bezoeken van blauwe ruimte voor recreatie, verband houdt met een betere mentale gezondheid^[1]. Diverse onderzoeken naar wildzwemmen laten bovendien zien dat dit vermoeidheid kan verminderen, de mentale gezondheid kan bevorderen en dat je het mogelijk kunt gebruiken bij de behandeling van depressieve stoornissen^[1]. Uit een systematische review blijkt dat gerichte interventies die plaatsvinden in de blauwe ruimte, positieve effecten hebben op de mentale gezondheid en psychosociaal welzijn. Hetzelfde onderzoek concludeert dat dergelijke activiteiten kunnen bijdragen aan revalidatie en gezondheidsbevordering^[10].

Daarnaast heeft blootstelling aan de blauwe ruimte ook specifiek een effect op stress. 

• Tijd doorbrengen in de blauwe ruimte kan stress verminderen en helpen om te relaxen en herstellen van stressvolle en cognitief veeleisende situaties^[1,6]. Spaans onderzoek laat zien dat kantoormedewerkers die tijdens de lunch een rondje langs water maken, meer welzijn en vitaliteit ervaren dan medewerkers die een stadswandeling of geen wandeling maken^[1]. Elementen waardoor mensen zich minder gestrest voelen in de blauwe ruimte, zijn onder andere de soundscapes, het licht, snel veranderende patronen en betekenisvolle geschiedenis en persoonlijke associaties^[1]. 

Goed om te beseffen is dat de waterkwaliteit invloed heeft op de relatie tussen blauwe ruimte en gezondheid. Daarbij gaat het niet alleen om de werkelijke (objectieve) kwaliteit, maar vooral om de waargenomen (subjectieve) kwaliteit. Kort gezegd: mensen gaan water in jouw gemeente vermijden, als ze denken dat de kwaliteit slecht is^[1,11].

Effecten op sport en bewegen

• Blauwe ruimte bevordert lichaamsbeweging: mensen die veel water in hun omgeving hebben, bewegen meer en voldoen vaker aan de beweegrichtlijnen. Dit zou voor een groot deel het verband tussen blauwe ruimte en een betere gezondheid kunnen verklaren^[2,6,8]. Het gaat hierbij overigens minder om lichaamsbeweging óp het water (zoals watersport), maar vooral nabij het water (zoals wandelen of fietsen)^[1,8,9]. 
• Er zijn ook aanwijzingen dat mensen die sporten en bewegen in de blauwe ruimte langer trainen dan in groene of stedelijke omgevingen^[1]. Deels omdat uit onderzoek blijkt, dat als je tijd doorbrengt aan het water, je mentaal in een fijne flow komt. Aan het water voelen mensen zich blijkbaar meer ‘in het moment’, waardoor de tijd zelfs langzamer lijkt te gaan. En je dus nog lekker even doorsport^[12].

Sociale effecten

• Blauwe ruimte is belangrijk voor het bevorderen van sociale relaties^[1]. Diverse onderzoeken laten namelijk zien dat mensen graag tijd aan het water doorbrengen met familie en vrienden. Dit is voor veel mensen ook een belangrijke reden om blauwe ruimte te bezoeken^[1].
• Als je veel sociale contacten hebt, helpt dat om je mentaal goed te voelen. Mensen die – om wat voor reden dan ook – weinig sociale contacten hebben of zich eenzaam voelen, hechten zich vaak wél aan de natuur om hen heen. Dit geldt blijkbaar in het bijzonder voor blauwe ruimte, laat onderzoek zien. In dit geval functioneert blauwe ruimte als een soort ‘buffer’ tegen de slechtere mentale gezondheid die mensen die zich eenzaam voelen kunnen ervaren. De natuur vervult dan dus de functie van emotie-regulatie, die anders door sociale contacten vervuld wordt^[1].

Milieueffecten 

Je hebt nu gezien welk effect blauwe ruimte heeft op bijvoorbeeld gezondheid en bewegen. Wat zijn de effecten van blauwe ruimte op andere domeinen? Je werkt in jouw gemeente immers samen met diverse domeinen aan het beweegvriendelijk inrichten van de openbare ruimte. Als ook zij de voordelen van blauwe ruimte voor hun vraagstukken kennen, krijg je meer draagvlak voor het investeren in blauwe ruimte in jouw gemeente. En dat biedt weer kansen voor extra sport en bewegen.

• Blauwe ruimte kan bijdragen aan klimaatadaptatie. We weten allemaal dat klimaatverandering leidt tot hittestress, watertekort en wateroverlast^[13]. Toch vormt water niet alleen een probleem in klimaatverandering, maar is het ook onderdeel van de oplossing. Zo heeft water een verkoelend effect op de temperatuur, zeker in de stad. Ook kan blauwe ruimte het zogeheten hitte-eiland effect helpen voorkomen^[1,14].
• Blauwe ruimte kan bijdragen aan waterbeheer. ‘Waterlichamen’ zoals sloten, kanalen en rivieren helpen ons water af te voeren. Bij extreme neerslag lukt dat soms niet. Je kunt rivieren en kanalen verdiepen of verbreden om de afvoercapaciteit te vergroten. Ook kun je extra wateropvang creëren zoals wadi’s, raingardens of waterpleinen^[15]. Een deel van deze klimaatadaptieve maatregelen – zoals een waterplein, natuurspeeltuin of blauw schoolplein – bieden direct plaats aan meer sporten en bewegen in de buitenruimte.
• Blauwe ruimte kan bijdragen aan biodiversiteit. Water en waterkanten zijn immers een toevluchtsoord voor een diversiteit aan dieren en planten. Door goede groenblauwe verbindingen te creëren tussen stedelijk en landelijk gebied, kunnen die soorten zich beter verspreiden^[16-17].

Effecten op duurzaam gedrag

Ook voor jouw collega’s van milieu en duurzaamheid kan investeren in blauwe ruimte lonen:

• Mensen die in de buurt van de kust wonen, ervaren meer verbondenheid met hun omgeving. Dit geldt ook voor mensen die regelmatig buiten zwemmen^[1]. Deze sterkere band met de natuurlijke omgeving gaat gepaard met meer milieuvriendelijk gedrag^[1]. Zo laat onderzoek uit Nieuw-Zeeland zien dat mensen die dichter bij de kust wonen eerder geloofden in klimaatverandering en meer steun hadden voor klimaatmaatregelen. En ook Brits onderzoek laat zien dat wonen in de buurt van de kust een grotere kans geeft op milieuvriendelijk gedrag – zoals recyclen en wandelen of fietsen in plaats van autogebruik^[1].

Economische effecten

Tot slot de economische effecten van blauwe ruimte in jouw gemeente:

• Zowel huizen als hotelkamers aan het water (zee of binnenwater) leveren – in ontwikkelde landen – meer geld op^[1].
• Onderzoek in 14 EU-landen laat zien dat recreatie in de blauwe ruimte jaarlijks zo’n € 631 miljard oplevert. Elk recreatief bezoek had een geschatte waarde van € 41,32. Het verbeteren van de waterkwaliteit zou naar schatting leiden tot 3,13 extra bezoeken per volwassene per jaar. Waarmee de economische waarde uit recreatie in de blauwe ruimte dus nog zou stijgen^[11].
• Er zijn diverse pogingen gedaan om economische waarde toe te kennen aan activiteiten in de blauwe ruimte. Bijvoorbeeld door te berekenen in hoeverre  lichaamsbeweging in de blauwe ruimte de gezondheid en het welzijn van mensen verbetert^[1]. Brits onderzoek berekende dat fysieke activiteiten ondernomen in mariene omgevingen, ongeveer 176 miljoen pond opleveren op nationaal niveau^[18]. Spaans onderzoek naar een stadsvernieuwingsproject in een park aan de rivier Besòs in Barcelona berekende een gezondheidseconomische impact van 23,4 miljoen euro, met name doordat meer mensen gingen fietsen en wandelen^[19].

Kanttekeningen bij onderzoek naar blauwe ruimte

Zoals we in het begin van dit artikel al benoemden: onderzoek naar blauwe ruimte is nog volop in ontwikkeling. Het is goed om je het volgende te realiseren: 

• Veel studies focussen op kustgebieden. Binnenlandse wateren, zoals kanalen, beken en meren, zijn nog veel minder onderzocht^[1,2,9].
• Veel studies zijn uitgevoerd in landen met hoge inkomens^[1].
• We zien dat mensen met een lagere sociaal-economische status over het algemeen minder toegang hebben tot blauwe ruimte^[6,17], terwijl zij juist sterker zouden kunnen profiteren van de voordelen^[1].
• Etnische minderheden lijken de blauwe ruimte minder te bezoeken, zelfs als ze dichterbij wonen. Mensen uit deze groep kunnen ook minder vaak zwemmen^[1].

Conclusie

Ondanks enkele kanttekeningen, is te zien dat blauwe ruimte jouw gemeente veel kan opleveren. Tel daar de voordelen van een beweegvriendelijke omgeving, de voordelen van bewegen in het algemeen, en de urgentie vanuit klimaatverandering bij op – en je kunt er eigenlijk niet meer omheen: blauwe ruimte kan (of moet) beter benut worden in het creëren van een beweegvriendelijke, gezonde leefomgeving.

Benieuwd hoe je dat kunt doen? In dit artikel vind je inspirerende voorbeelden.

Zelf aan de slag

Benieuwd hoe je onderbouwd beleid voor een beweegvriendelijke omgeving kunt opstellen? Bekijk dan eens ons Stappenplan beweegvriendelijke omgeving. Deze e-learning begeleidt je in 9 stappen door het gehele proces voor het maken van beleid voor een beweegvriendelijke omgeving. Met uitlegvideo’s, beschrijvingen, concrete tips en handreikingen.

En wil je watersportplekken, waterspeelplekken, zwemwater, een fijnmazig waternetwerk of een groen-blauwe structuur ontwerpen die uitnodigen tot bewegen? Gebruik dan ons e-book Bouwstenen van de beweegvriendelijke omgeving. Hierin vind je bouwstenen en ontwerpprincipes voor een fysieke omgeving die mensen verleidt om meer te fietsen, lopen, spelen en sporten. Het e-book geeft je ook inzicht in hoe je hiermee aan de slag kunt gaan met de Omgevingswet.

De foto boven dit artikel is van Rob Acket.