Deltaplan Dementie: Laat het brein niet indutten
Het aantal mensen met dementie in Nederland groeit naar verwachting in de komende decennia sterk. De aandacht voor onderzoek naar het voorkómen en genezen ervan krijgt met het Deltaplan Dementie Onderzoek ‘Laat het brein niet indutten, beweeg slim’ een flinke impuls. Vier onderzoeksgroepen proberen in de komende vier jaren samen het optimale beweegprogramma te ontwikkelen voor mensen met dementie.
Op dit moment telt Nederland ruim 260.000 mensen met dementie. Het is de verwachting dat dit aantal bijna zal verdubbelen in de komende 25 jaar zegt Alzheimer Nederland. Tot op heden is er geen genezing mogelijk. Er zijn aanwijzingen dat bewegen positieve effecten heeft op dementie, maar hoe en in welke mate precies is nog grotendeels onbekend.
Positieve effecten van bewegen
Naast een hoge leeftijd en genetische factoren is een fysiek inactieve leefstijl één van de risico’s voor het ontstaan van dementie. Bewegen kan mogelijk ook de gevolgen van dementie beperken. Bij gezonde jonge en oude mensen heeft onderzoek al aangetoond dat bewegen kan bijdragen aan de ‘fitheid van het brein’.
Door voldoende te bewegen kunnen specifieke hersenfuncties en hersenstructuren, die betrokken zijn bij leren en geheugen en executieve functies worden ontwikkeld of verbeterd. Executieve functies hebben betrekking op bijvoorbeeld planning, aandacht, initiatie van acties of juist het remmen van acties.
De vraag is nu of mensen met dementie ook voordeel hebben van bewegen en hoe ze dan moeten bewegen voor een optimaal resultaat.
Klein effect van wandelen alleen
Er is nog niet zo veel bekend over de mogelijk positieve effecten van bewegen op het brein bij ouderen met een dementie. Eerdere studies richtten zich vooral op de effecten van trainen van het uithoudingsvermogen, waarbij de resultaten wisselend zijn. Een literatuuronderzoek van Scherder en collega’s (2014) beschrijft dat het trainen van het uithoudingsvermogen, meestal door middel van wandelen, hooguit zeer kleine effecten teweegbrengt op het geheugen en de executieve functies van mensen met dementie. Een mogelijke verklaring daarvoor is dat de aantasting van de hersenen samengaat met achteruitgang in kracht, balans en coördinatie. Hierdoor kan het zijn dat de intensiteit van het wandelen te laag is om effect te kunnen hebben.
Combinatie van krachttraining en wandelen effectiever
Bossers en collega’s (2014, 2015) hebben bij mensen met dementie een beweegprogramma uitgevoerd met een combinatie van wandelen en specifieke krachtoefeningen om de loopspieren te versterken. Net als bij gezonde mensen blijkt de combinatie van wandelen en krachtoefeningen bij mensen met dementie een duidelijke meerwaarde te hebben. Na de combinatietraining verbeterden de deelnemers hun geheugen en executieve functies, terwijl dit na alleen wandelen niet of minder sterk het geval was.
Nieuwe onderzoeksvragen
Deze resultaten riepen nieuwe vragen op naar de onderliggende neurobiologische mechanismen hóe dergelijke complexere beweegprogramma’s kunnen leiden tot veranderingen in de hersenen, op welke intensiteit er moet worden bewogen voor optimale resultaten, of ‘hersengymnastiek’ tijdens het trainen de effecten kan versterken en tot slot, wat de preventieve werking van bewegen is op het (verder) ontwikkelen van dementie.
Om deze vervolgvragen te kunnen onderzoeken is er een multidisciplinaire groep gevormd met onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen (moleculaire neurobiologie), Vrije Universiteit Amsterdam (neuropsychologie), RadboudUMC Nijmegen (geriatrie), Universitair Medisch Centrum Groningen (Bewegingswetenschappen), Kenniscentrum Sport, zorgorganisaties en praktijkorganisaties. Samen werken zij aan het Deltaplan Dementie – Memorabel programma: Laat het brein niet indutten: beweeg slim en verminder de kans op dementie (looptijd 2014-2018).
Inhoud van het onderzoek
Het onderzoeksproject richt zich op mensen die op basis van erfelijkheid een verhoogd risico hebben op dementie. Deze mensen zijn drager van apolipoproteine E4 (APOEe4), een eiwit dat betrokken is bij de cholesterolstofwisseling. APOEe4-dragers zijn mogelijk meer lichamelijk inactief dan mensen zonder APOEe4. Het is nooit onderzocht of, en zo ja op welke wijze, inactiviteit schadelijk is voor het brein. Dit inzicht is belangrijk voor het ontwikkelen van optimale beweegprogramma’s. De onderzoekers gaan bij zowel muizen als mensen (APOEe4-dragers en mensen met een beginnende dementie) kijken in hoeverre lichamelijke inactiviteit leidt tot een achteruitgang van hersenfuncties.
Ook wordt onderzocht of een hoog-intensief beweegprogramma effectiever is dan een laag-intensief beweegprogramma en of de APOEe4-dragers andere effecten laten zien dan de niet-dragers. Tenslotte wordt gekeken of bewegen gecombineerd met ‘hersengymnastiek’ leidt tot een sterkere verbetering van hersenfuncties. De onderzoekers willen uiteindelijk tot een geschikt en effectief bewegingsprogramma komen om de achteruitgang in hersenfuncties en lichamelijke functies te vertragen.
Meerwaarde van samenwerking
De kracht van het onderzoeksproject schuilt in de multidisciplinaire aanpak, waarbij verschillende deelstudies met elkaar in verbinding staan. Hierdoor wordt het geheel groter dan de som der delen. Uniek in deze studieopzet is de koppeling van onderzoek onder mensen en bij muizen naar de beweegprogramma’s en de koppeling van de onderzoeksresultaten tussen de verschillende deelprojecten van het onderz7oek. De onderzoekers creëren hiermee een unieke kans om de onderzoeksresultaten tussen mens en muis te vergelijken. Dit biedt grote voordelen, omdat het bij muizenonderzoek mogelijk is de onderliggende mechanismen tot in detail te bestuderen. Dit kan vernieuwde inzichten opleveren die ons beter in staat stellen om in de toekomst betere, effectievere, maar bovenal slimmere beweegprogramma’s aan te bieden aan ouderen met en zonder dementie. De samenwerking met het Kenniscentrum en de praktijkpartners is erop gericht de kennis zo snel mogelijk in de praktijk toe te passen.
Deltaplan Dementie – Memorabel programma: Laat het brein niet indutten: beweeg slim en verminder de kans op dementie is een samenwerking van Deltaplan Dementie, ZonMw, Alzheimer Nederland, Vrije Universiteit Amsterdam, RadboudUMC, Rijksuniversiteit Groningen, UMCG en Kenniscentrum Sport.