Denk ook aan tienermeiden bij het ontwerpen van een beweegvriendelijke omgeving

Speel-, sport- en ontmoetingsplekken in de openbare ruimte zouden voor iedereen aantrekkelijk moeten zijn en aanzetten tot bewegen. Maar waarom is het sport-, speel- en beweeggedrag van tienermeiden anders dan jongens van dezelfde leeftijd? Wat zijn de belemmeringen voor deze groep meiden? En is de leefomgeving zo vorm te geven dat meer tienermeiden gebruik maken van de openbare ruimte om te sporten, spelen, bewegen en ontmoeten? Dit artikel geeft antwoord op deze vragen. 

De inrichting van de leefomgeving beïnvloedt het beweeggedrag van mensen^[1]. Het ontwerp van een plek heeft niet alleen invloed op het aantal mensen dat die plek gebruikt en op het soort en de duur van activiteiten die zij daar beoefenen^[2], maar ook op wie er gebruik van maakt. Een van de groepen die je minder in de openbare ruimte ziet spelen, wandelen, fietsen en sporten, zijn tienermeiden. Je kunt je afvragen of er bij het ontwerpen van de omgeving rekening is gehouden met de wensen en behoeften van meiden en vrouwen, of dat er vooral ontworpen is vanuit de ‘reference man’^[3].

Meiden bewegen minder dan jongens

Jongeren in de leeftijd van 12 tot en met 17 jaar voldoen fors minder aan de beweegrichtlijnen dan kinderen van 4 tot en met 11 jaar. Uitgesplitst naar geslacht is te zien dat tienerjongens vaker aan de beweegrichtlijnen voldoen dan tienermeiden – met een verschil van ongeveer 10% (zie grafiek 1).

Ook als het gaat om het aantal fietsverplaatsingen is er een verschil te zien tussen jongens en meiden. Jongeren van 12 tot 18 jaar leggen gemiddeld de langste afstand per dag af vergeleken met andere leeftijdsgroepen, maar jongens fietsten daarbij gemiddeld 1 kilometer meer dan meiden^[4]. Ook wat betreft buitenspelen zijn er verschillen te zien tussen jongens en meiden. In de leeftijd 0-8 jaar is het aandeel jongens en meisjes dat buiten speelt nagenoeg gelijk. Maar hoe ouder kinderen worden, hoe groter het verschil wordt en spelen meisjes minder vaak buiten dan jongens^[5].

Meiden sporten minder dan jongens

Ook in sportparticipatie zijn verschillen tussen jongens en meiden. Op de basisschool (van 4 tot en met 11 jaar) is het percentage jongens en meisjes dat wekelijks sport nog nagenoeg gelijk. In de tienerjaren (12 tot en met 17 jaar) zien we echter een verschil ontstaan, waarbij jongens ook ongeveer 10% vaker dan meiden wekelijks sporten (zie grafiek 2). 

Binnen de groep meiden is de sport- en beweegparticipatie van inwoners met een niet-westerse migratieachtergrond nog lager: van de meiden met een niet-westerse migratieachtergrond is slechts 40% lid van een sportvereniging, tegenover driekwart van de jongens en meiden zonder migratieachtergrond^[6].

Welke belemmeringen ervaren tienermeiden om buiten te bewegen?

Waarom bewegen meiden minder dan jongens? Wat houdt ze tegen om buiten te spelen, bewegen, sporten of chillen? Hier spelen verschillende factoren een rol. 

1. Persoonlijke factoren

• Meiden maken minder gebruik van de openbare ruimte omdat ze bijvoorbeeld bang zijn om iets niet goed genoeg te kunnen of bang zijn om voor schut te staan. Ook een veranderend lichaam en een afnemende zelfwaarde tijdens de puberteit speelt een rol^[7-9]. 
• Het gebrek aan tijd of een verschuiving van prioriteiten is een barrière. Tijdens de overgang van de basisschool naar de middelbare school komen er nieuwe activiteiten (zoals huiswerk maken of een bijbaantje) en meer verplichtingen en verantwoordelijkheden bij ten aanzien van vriendinnen en familie (zoals helpen in het huishouden of oppassen). Deze activiteiten concurreren met sporten en bewegen^[6,8]. 

2. Sociale factoren

• Meiden voelen zich niet altijd op hun gemak of onveilig op plekken waar veel jongens aanwezig zijn^[5,9]. Het gevoel bekeken te worden door jongens, of (verwachte) negatieve reacties van jongens beïnvloedt het sportgedrag van meiden^[7,9]. 
• Het ontbreken van support van familie, vrienden en leraren is een barrière voor tienermeiden om te sporten en bewegen^[6,8]. 
• Voor meiden met een niet-westerse migratieachtergrond speelt cultuur een rol: Een deel van hen heeft toestemming nodig van gezinsleden om samen te mogen sporten met andere meiden, gemengd te sporten, ’s avonds te sporten, te sporten met een mannelijke trainer of als de sportlocatie ver van huis is^[6,10]. 
• Een onveilige buurt of zorgen om veiligheid vormen een belemmering voor meiden, en zorgen ervoor dat meiden bepaalde plekken vermijden, een omweg nemen, of niet meer alleen langs plekken lopen^[5,8].

3. Ruimtelijke factoren

• De afstand naar plekken of activiteiten vormt een belemmering voor meiden, evenals het gebrek aan faciliteiten – zoals toiletten, omkleedmogelijkheden of een horecagelegenheid – of de kosten voor activiteiten^[8-9].
• Straten, pleinen en parken zijn voor jongeren locaties om te chillen of actief te zijn, omdat dat geen geld kost en er geen controle is van ouders^[11]. Maar meiden gebruiken en beleven de openbare ruimte anders dan jongens. Meiden van 12 tot 18 jaar omschrijven hun gedrag in de buitenruimte als kalm, actief en netjes, terwijl jongens hun gedrag omschrijven als sportief, sociaal en cool. Hierdoor zien meiden en jongens verschillende objecten in de buitenruimte anders en gebruiken die dan juist wel of niet^[5,12].
  • In België bleek dat sportzones – plekken die vooral op sport zijn gericht – voornamelijk worden gebruikt door jongens als je kijkt naar de leeftijdsgroep van 12 tot 18 jaar^[13]. 
  • In Engeland bleek dat meiden andere activiteiten doen in een park dan jongens, zoals afspreken en wandelen met vrienden en familie, terwijl jongens vooral spellen spelen^[9] (zie onderstaande afbeelding).

Let op: ieder individu is anders, en niet alle meiden hebben dezelfde ervaring in dezelfde ruimte. Dit hangt samen met factoren als leeftijd, persoonlijkheid, onderwijs, geloof, cultuur en etniciteit^[5].

Concrete ontwerptips voor de openbare ruimte

De inrichting van de openbare ruimte sluit meer aan op de behoeften van jongens (‘reference man’), met bijvoorbeeld grote, afgeschermde plekken met vaste speel- of sportelementen. Meiden hebben juist behoefte aan speelmogelijkheden die creativiteit, sociale interactie en samenwerking stimuleren^[5]. 

Voor het wegnemen van drempels die meiden ervaren om in de openbare ruimte te sporten en bewegen, is het belangrijk om een omgeving te creëren waar meiden zich prettig en vertrouwd voelen. Als je een plek voor meiden wilt inrichten, is het belangrijk dat je kiest voor een plek die meiden al gebruiken in plaats van een onbekende plek elders. Wanneer deze plek er nog niet is, ga dan samen met meiden uit de buurt op zoek naar een geschikte plek. Ook is het noodzakelijk dat je de groep meiden goed moet (leren) kennen: wat doen zij graag? Aan de hand daarvan kun je de plek gaan inrichten. 

Ontwerptips voor plekken voor meiden:

• Situeer ontmoetingsplekken niet aan de rand van een buurt of wijk maar juist in de buurt (dichtbij huis en andere voorzieningen). Meiden komen er dan vaker langs waardoor het een bekende plek wordt. Ook komen meer mensen langs een centrale plek waardoor meiden zich veiliger voelen en de beleving wordt verhoogd^[11,14].
• Ontwerp multifunctionele en aantrekkelijke plekken die een breed scala aan activiteiten mogelijk maakt, en die geschikt zijn voor verschillende groepen.
  • Maak dus geen aparte plekken voor jongens en meiden, maar zorg dat (speel)plekken groot genoeg zijn en voldoende mogelijkheden bieden voor zowel meiden als jongens^[5]. 
  • Zorg ook dat functies in elkaar overgaan of overlappen in plaats van formele lijnen en hekken te gebruiken^[14]. 
• Maak de plekken toegankelijk, zodat er geen (ervaren) obstakels zijn en vrouwen geen omweg hoeven nemen^[15].
• Zorg voor locaties die schoon en heel zijn met aanwezigheid van groen^[11,15] en zorg dat je de meiden ook een gevoel van verantwoordelijkheid geeft hiervoor^[15]. 
• Plaats goede verlichting voor meer veiligheid en minder vandalisme^[11,15].
• Zorg voor overzicht en zichtbaarheid (zichtlijnen) voor goede oriëntatie en veiligheid^[14,15].
• Zorg voor een plek waar meiden in relatieve anonimiteit kunnen chillen voor een langere tijd, waar ze beschermd zijn tegen verschillende weertypen, waar ze de mogelijkheid hebben om actief te zijn en waar ze misschien een beetje geld kunnen uitgeven^[16].
• Creëer mogelijkheden om kletsen, sociale interactie en fysieke activiteit te combineren (‘dynamisch kletsen’^[11]. Denk aan schommelen, duikelen, balspelen, balanceer- en behendigheidsspelletjes, skeeleren en dansen. Maar ook aan plekken en attributen waar je kunt zitten en chillen^[5,11,14]. 
• Denk ook aan de nabijheid van faciliteiten als (openbare) toiletten, wifi- of oplaadpunten en kiosken^[9]. 

Let op: de route naar een speel-/ontmoetingsplek is even belangrijk als de plek zelf. Het advies is om meerdere ontmoetingsplekken te creëren, die met elkaar verbonden zijn via veilige fiets- en/of wandelpaden. Maar die ook verbonden zijn met andere plekken waar meiden vaak komen, zoals school, sportvereniging, muziekclub of winkelcentrum. 

Met alleen bovenstaande ontwerptips (hardware) ben je er nog niet. De plek moet passen bij de groep meiden die er gebruik van zal maken. Het is daarom belangrijk om meiden te betrekken bij het ontwerpen van de openbare ruimte^[5,9,15].

Concrete tips voor het stimuleren van bewegen van meiden

Naast het creëren van een fijne ontmoetingsplek (hardware), is het ook belangrijk om meiden te stimuleren om de plek te gebruiken (software). De aanwezigheid van anderen maakt een plek gezellig en geeft een veilig gevoel^[11,14,15]. Dus zijn het organiseren van activiteiten en eventuele begeleiding noodzakelijk. De expertise van de begeleider is essentieel voor het motiveren van meiden om mee te doen aan activiteiten. De begeleider moet in staat zijn een vertrouwensband op te bouwen. Dit vraagt wel een tijdsinvestering: voor langere tijd rondlopen in de wijk, een bekend gezicht worden en persoonlijk contact leggen en onderhouden met de meiden. Minimaal een vrouwelijke begeleider heeft daarbij de voorkeur^[6,17]. Ook de inzet van vrouwelijke rolmodellen is een belangrijke motivator^[14,17]. 

Ook is het belangrijk om de activiteit niet te competitief en sportief vorm te geven. Meiden willen over het algemeen een meer creatieve en mindere competitieve vorm van bewegen (zoals dansen en skaten). Zorg er ook voor dat er ruimte is voor gezelligheid. Bij meiden draait het vaak om de sociale context: samen zijn met vriendinnen en bijvoorbeeld iets drinken voor of na de activiteit is misschien nog belangrijker dan de activiteit zelf. Vrijblijvende activiteiten, in de eigen buurt of wijk en in een niet-openbaar toegankelijke ruimte verhogen de kans op participatie, met name van meiden met een niet-westerse migratieachtergrond^[6].

Als laatste is het belangrijk om samen te werken met andere personen of organisaties in de buurt. Denk aan jongerenwerkers, buurtteams, scholen en sportaanbieders^[6,17]. Voor buurtsportcoaches, die de rol als verbinder hebben, is het belangrijk om ondersteuning van de gemeente te hebben. Bijvoorbeeld in de vorm van een beleidsplan specifiek voor meidenbuurtsport^[18]. 

Aan de slag

De aantrekkelijkheid van speel-, sport- en ontmoetingsplekken zou zowel voor overdag als ’s avonds moeten gelden. Dat betekent dat ontwerpers van de openbare ruimte niet alleen moeten kijken naar functionele en visuele kwaliteit, maar vooral ook naar de sociale dimensie van het ontwerp. De aanwezigheid van meiden “op straat […] is een indicator van hoe schoon, veilig en prettig de straat is (p.42)”^[19].

Voor het creëren van een beweegvriendelijke omgeving die iedereen uitnodigt tot bewegen, is het daarom van belang om te ontwerpen vanuit en met de potentiële gebruikers van een plek, een route of gebied. Ga de wijk in, ga in gesprek met meiden, wandel samen door de wijk, laat ze goede en slechte punten noemen (gebruik bijvoorbeeld de BVO-scan) en organiseer een ontwerpsessie. Neem de tijd hiervoor, neem alle inbreng serieus en houd de meiden op de hoogte van het verdere proces.

Lees meer over het ontwerpen van een inclusieve beweegvriendelijke omgeving voor vrouwen en meiden in deze online inspiratiegids.

Lees meer over meiden

• Artikel Meisjes en buitenspelen: op zoek naar meer gelijkheid
• Artikel Sport en bewegen voor meisjes; wat motiveert en wat belemmert ze? 
• Artikel Waar moet je op letten als je meisjes wilt betrekken en behouden bij buurtsport?

Lees meer over jongeren

• Artikel Factsheet Werkzame elementen sportstimulering jongeren 
• Artikel Overzichtsartikel: jongeren binden en behouden bij sport 
• Artikel Sport en bewegen in de wijk: houd het laagdrempelig en vrijblijvend
• Artikel Sociale invloeden op jongeren – tips, tricks en tools
• Infographic Sport en beweeggedrag van jongeren naar sociaaleconomisch milieu
• E-book Naar meer sportparticipatie van de jongeren in het vmbo