Eenzame ouderen: de rol van bewegen (praktijk)

Om vereenzaming een halt toe te roepen, is een gezamenlijke aanpak nodig. De primaire verantwoordelijkheid om dit probleem aan te pakken, ligt bij gemeenten. Lokaal – in de wijk, in de straat, bij de deur en achter de voordeur – maken we immers het verschil. Het inzetten van beweeginterventies kan een belangrijke rol spelen bij het terugdringen van eenzaamheid. In dit artikel bekijken we hoe beleidsmakers en uitvoerders eenzaamheid in de praktijk te lijf gaan.

Sporten en bewegen kunnen helpen tegen eenzaamheid. Dit artikel biedt een overzicht van welke erkende beweeginterventies je kunt inzetten. Ook geven we verschillende voorbeelden die in de praktijk in verschillende gemeenten worden uitgevoerd.

Van integraal gemeentelijk beleid…

Eenzaamheid is een omvangrijk en domeinoverstijgend vraagstuk. Lokaal houden verschillende partijen zich hiermee bezig. Denk aan de gemeente, ouderenorganisaties, zorginstellingen, sportverenigingen, maar ook de ondernemer (kapper, bakker) in de buurt. Ook GGD-en kunnen een belangrijke bijdrage leveren in het vormgeven van oplossingen voor eenzaamheid.

Binnen de gemeente zelf is het belangrijk om samenwerking op te zoeken met collega-beleidsmakers uit het sociaal domein, welzijn, zorg en sport. Elk domein kan immers een bijdrage leveren als het gaat om het voorkomen en terugdringen van eenzaamheid. Ga samen aan de slag om je doel en doelgroepen te bepalen, een aanpak te kiezen en te kijken welke (uitvoerings)partners daarbij passen.

• Hierbij kan de app Wegwijs Aanpak Eenzaamheid ondersteuning bieden.
• Lees de Handreiking lokale aanpak van eenzaamheid.
• Magazine voor gemeenten over integraal werken aan welzijn en gezondheid.
• Voorbeeld gemeente Leiden heeft de beleidskaders sport en gezondheid gebundeld.
• Voorbeeld GGD Flevoland die samen met de gemeenten werkt aan een gezonder Flevoland.
• Voorbeeld GGD Utrecht met een integrale aanpak voor langer gelukkig en gezond zelfstandig. Waar de verbinding met sociaal domein in gemeenten gestimuleerd wordt.

…naar samenwerking op uitvoer in de wijk

Zodra je in gemeentelijk beleid samenwerking hebt gevonden met verschillende domeinen, is de volgende stap om een Lokale Coalitie te vormen. Hierin betrek je allerhande lokale uitvoeringspartners bij de ontwikkeling van de uitvoering van het beleid. Denk hierbij aan het wijkteam, de welzijnsorganisatie, lokale afdelingen van ouderenorganisaties en sport- en beweegaanbieders.

Een buurtsportcoach kan hierbij een verbindende rol spelen. De buurtsportcoach heeft naast zijn sport- en beweegnetwerk namelijk ook contacten met zorg- en welzijnsprofessionals. En vergeet hierbij ook niet de cultuurcoach.

Deze tools en voorbeelden helpen bij het opzetten van een lokale coalitie:

• handreiking Eén tegen eenzaamheid met ondernemers
• handreiking Lokale aanpak een tegen eenzaamheid
• bekijk de film over de rol van de beweegmakelaar in Doetinchem
• artikel over Samen aan de slag – breng ouderen in beweging

Erkende sport- en beweeginterventies

Elke sport- en beweegactiviteit of interventie kan een positieve bijdrage leveren in het voorkomen van eenzaamheid. Van een aantal interventies is de effectiviteit bewezen door middel van onderzoek. Dit noemen we ‘erkende interventies’. We geven een aantal voorbeelden met daarbij ook in hoeverre hun effectiviteit is onderzocht / bewezen.

Elke interventie heeft een eigen aanpak. De verschillen zitten hem vooral in:

• de specifieke sport en beweegactiviteit
• de manier waarop ouderen bereikt worden: een persoonlijke benadering (brief of huisbezoeken) met behulp van de gemeentelijke basisadministratie, of door middel van doorverwijzing door zorgprofessionals (huisartsen, praktijkondersteuner, sociale wijkteams)
• het trainen van sociale vaardigheden is wel of niet expliciet onderdeel van de interventie

Sociaal Vitaal

Sociaal Vitaal is een beweeginterventie waarbij specifiek aandacht wordt besteed aan het trainen van sociale vaardigheden. Deze interventie is als ‘eerste aanwijzingen voor effectiviteit’ beoordeeld. Anno 2020 zijn er 55 projecten over 41 gemeenten uitgevoerd.

Daarnaast is met subsidie van het RIVM en in samenwerking met de Netwerkorganisatie van Ouderen met een Migratieachtergrond de variant Sociaal Vitaal in Kleur ontwikkeld. Sociaal Vitaal in Kleur is een cultuurspecifieke variant van Sociaal Vitaal en afgestemd op uiteenlopende groepen ouderen met een niet westerse migratieachtergrond. Op dit moment wordt een pilotonderzoek uitgevoerd naar de uitvoerbaarheid van Sociaal Vitaal in Kleur.

Andere interventies

Daarnaast zijn de interventies Denken en Doen (Bridgebond) en GoldenSports waarbij het creëren van een positieve sociale omgeving en het stimuleren van de sociale interactie tussen deelnemers belangrijke aandachtspunten zijn. Beide interventies zijn als ‘goed onderbouwd’ beoordeeld. Janet Boekhout deed onderzoek vanuit de interventie Actief Plus gericht op de doelgroep ouderen met fysiek beperking. Waarbij de uitkomst was dat mensen die meer gingen bewegen zich minder eenzaam voelden. Ook na twee maanden na afloop van de interventie.

In de databank Sport- en beweeginterventies vind je interventies die in de praktijk al succesvol zijn gebleken. Hier vind je de interventie die het beste aansluit bij jouw situatie en de behoefte van jouw doelgroep. In de databank Effectieve Sociale Interventies van Movisie vind je naast de sport- en beweeginterventies ook de sociale interventies.

Praktijkvoorbeelden van gemeenten die erkende interventies inzetten

Sociaal Vitaal Westerwolde

Gemeente Westerwolde ontwikkelde een visie op veroudering en bestrijding van eenzaamheid in samenhang met het lokale gezondheidsbeleid. Zo werd het thema eenzaamheid verweven in twee beleidsdomeinen, vertelt projectleider Ineke Raukema. Door dit visiedocument kwamen er nieuwe kansen, meer integraliteit en commitment. Ook werd het makkelijker om een gezamenlijke budget in te zetten. Zodat Sociaal Vitaal in meerdere kernen van Westerwolde kan worden uitgerold.

Raukema geeft aan dat het succes van hun lokale aanpak vooral zit in het gedeelde projectleiderschap met de welzijnsorganisatie. “Zo werk je vanaf het begin aan implementatie. En je versterkt elkaars netwerk. Dat zorgt ook voor een grotere slagingskans van het project.” De gemeente helpt bovendien bij de borging van de nieuwe beweeggroepen door de zaalhuur laag te houden. Daardoor zijn drie van de vier beweeggroepen zelfstandig doorgegaan. De vierde is ondergebracht bij de gymnastiekvereniging.

Een brede aanpak in Lelystad

Ook gemeente Lelystad maakt lokaal beleid voor de aanpak Eén tegen eenzaamheid. “In eerste instantie richtten wij ons op ouderen, maar dat hebben we uitgebreid met jeugd en de midden-generatie. Daarmee hebben we een specifieke aanpak ontwikkeld voor de hele gemeente”, vertelt Mitchell Tollenaar (buurtsportcoach Sportbedrijf Lelystad).

“De basis van het traject ligt bij de eerstelijnszorg, samen met Welzijn Lelystad”, legt Tollenaar uit. “Zij hebben contact met mensen, kunnen signaleren of iemand eenzaam is en weten hoe door te verwijzen. Ook hebben we de wensen en behoeften van alle senioren van Lelystad onderzocht. Daaruit bleek dat senioren zowel in de buitenlucht willen bewegen, als sporten willen beoefenen die zij vroeger beoefend hebben. Daarom hebben wij gekozen voor beweeginterventies Sociaal Vitaal, GoldenSports, De Derde Helft en een OldStars Sport variant.”

Lelystad ziet bewegen als uitstekend middel om eenzaamheid te verminderen. Tollenaar “Bewegen is gezond, verbroedert, geeft zelfvertrouwen en maakt gelukkig. Al deze aspecten zijn bij een persoon met eenzaamheid in mindere mate aanwezig. De gemeente werkt intensief samen met lokale organisaties, zoals het Sportbedrijf, de zorginstelling en cultuur. En ook het bedrijfsleven wil hun steentje bijdragen om eenzaamheid onder hun werknemers te voorkomen. Met die coalitie willen wij meer mensen bereiken, zodat we eenzaamheid eerder signaleren en bestrijden.”

Aanpak gemeente Dordrecht: het gaat om het totaalplaatje

In het gemeentelijk beleid van Dordrecht neemt preventie een belangrijke plek in. Om eenzaamheid terug te dringen, is valpreventie een van de uitgangspunten. Als je valt kun je immers niet meer – of minder makkelijk – meedoen in de wijk. Dordrecht zet bewegen dus in als middel om lichamelijk en mentaal fit te worden en blijven. Maar ook als middel om sociale contacten te maken en onderhouden. In de aanpak tegen eenzaamheid werken de domeinen sport, zorg, gezondheid en het sociale domein samen.

Helma Seelen (senior-beleidsmedewerker zorg en ondersteuning): “Eén van onze succesfactoren is de samenwerking met de fysiotherapeuten. Zij zijn verenigd in Fysiodordt. Zij verzorgen het fitprogramma en kijken naar de deelnemers zelf, in verbinding met hun sociale netwerk. Het gaat niet alleen om fit zijn en het gaat niet alleen om eenzaamheid. Het is juist een totaalplaatje.”

De rol van het lokale netwerk in Dordrecht is erg belangrijk, aldus Seelen. “Ieder heeft een taak of functie. Het sociale wijkteam en de POH signaleren en verwijzen naar de fysiotherapeut. De bibliotheek biedt cursussen aan om ouderen digitaal vaardig te maken. Basisscholen verzorgen activiteiten in zorginstellingen. Gastvrouwen bij de sportclubs verzorgen inloopmomenten voor mensen met geheugenproblemen. Elke organisatie draagt zijn steentje bij en samen werken we aan het verbeteren van sociale participatie van onze ouderen.”

Andere praktijkvoorbeelden van sport en bewegen tegen eenzaamheid

Vanuit het actieprogramma Eén Tegen Eenzaamheid helpt ZonMw startende en bestaande lokale initiatieven met subsidie. Hieronder enkele voorbeelden van bestaande lokale initiatieven.

Bewegen als Chinezen

Bewegen als Chinezen is een beweegactiviteit om sociale eenzaamheid onder senioren van 75 jaar en ouder in de gemeente Heumen terug te dringen. Denk hierbij aan Tai-Chi en Chi-gong of wandelyoga. Het betreft een beweegactiviteit die je buiten uitvoert, dichtbij locaties waar veel senioren wonen en waar men een kopje koffie kan drinken.

Walking Football

Je bent zo jong als je jezelf voelt en je bent nooit te oud om te leren. Dat zijn de basisprincipes van Walking Football, een nieuwe voetbalvorm voor 60 plussers in gemeente Maasgouw. Walking football is een van de Oldstars sporten van het Ouderenfonds.

In beweging door kletsbenkskes

Bewegen combineren met ontmoeten en een goed gesprek op een ‘kletsbenkske‘. Dat is de kern van dit project. In de gemeente Landerd staan diverse bankjes waarop mensen kunnen rusten tijdens een wandeling.

Straatmadeliefjes

Het Beweegcollectief (BM&M), KBO-Mook, Proteion en ZZG willen met het project Straatmadeliefjes eenzaamheid terugdringen. Door het organiseren van wandelommetjes door het dorp wordt het contact bevorderd. Het project gebruikt de methode positieve gezondheid IPH.

Sporters voor elkaar

De Koninklijke Nederlandse Biljartbond, Nederlandse Jeu de Boules Bond en Koninklijke Nederlandse Kegelbond hebben de handen ineen geslagen om sporters die door corona thuis zitten met elkaar in contact te brengen. Deze sportbonden hebben een grote groep ouderen onder haar leden. Deze groep heeft nu de grootste kans om in een sociaal isolement te komen met Sporters voor elkaar.

Bestrijdiging eenzaamheid via de sportvereniging

Om de drempel om te gaan sporten te verlagen, is persoonlijke aandacht en begeleiding in het eerste jaar essentieel. Als sportvereniging kun je helpen om een passend sportaanbod aan te bieden zodat mensen zich thuis te voelen in de nieuwe omgeving. NOC*NSF verstrekt een bijdrage aan verenigingen of andere lokale sportaanbieders om deze opstart te maken.

• Alle instrumenten op een rijtje: van aanpak, signalering tot uitvoering
• Wat je als gemeente in kunt zetten op het voorkomen en beperken van kwetsbaarheid bij ouderen lees je in het artikel: Beperken van kwetsbaarheid bij ouderen: bewegen helpt.