Hoe richt je de openbare ruimte beweegvriendelijk in voor mensen met dementie?

Het aantal mensen met dementie neemt toe en ze wonen steeds langer zelfstandig thuis. Uit schaamte en vraagverlegenheid zijn ze niet altijd zichtbaar in de buurt. Maar voldoende beweging is juist van groot belang om het dementeringsproces te vertragen, de motoriek te stimuleren en sociaal contact te verbeteren. Hoe kunnen deze mensen verleid worden toch actief naar buiten te gaan? Wat is nodig om de wijk dementievriendelijk in te richten zodat mensen meer in beweging komen en zich minder kwetsbaar, afhankelijk en eenzaam voelen?

Naar schatting telt Nederland rond 2040 zo’n 338.200 mensen met dementie (VTV, 2018). Momenteel woont 65 procent nog thuis. Deze groep heeft een aanzienlijke kans in een sociaal isolement (EIZ) te belanden. Dementie is (nog) niet te genezen maar het dementeringsproces is wel te vertragen door medicatie en beweging.

Er zijn drie typen mensen met dementie: de dolers, de evenwichtzoekers en de zen-dementerenden. Waar de eerste twee behoefte hebben aan een evenwichtige mate van prikkeling, telt voor zen-dementerenden vooral een rustige omgeving. ^[1]

Dementievriendelijke buurt

Een dementievriendelijke buurt wordt gedefinieerd als een buurt waar oog en oor is voor buurtbewoners met dementie en hun mantelzorgers. De focus ligt op de sociale omgeving. Dat geldt ook voor ‘Samendementievriendelijk.nl’ een initiatief van de overheid en Alzheimer Nederland. Maar is het mogelijk om naast de sociale omgeving ook de fysieke omgeving aan te passen? We presenteren hier bevindingen van diverse onderzoeken naar de fysieke omgeving in en rond een gebouw en de openbare ruimte.

An age-friendly city is an inclusive and accessible urban environment that promotes active ageing

WHO, 2007

1. Dementievriendelijke woning, gebouw of sportaccommodatie

Mensen met dementie, hebben behoefte aan een plek die veilig, vertrouwd en herkenbaar is. Maar hoe richt je die ruimte het best in? Voor het dementievriendelijk ontwerpen van een woning, gebouw en zelfs een sportaccommodatie zijn er verschillende hulpmiddelen:

• Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg en KAW (2018) hebben een Toolkit Dementievriendelijk Ontwerpen ontwikkeld voor de indeling en aankleding van een woning of gebouw (bijv. zorgcomplex). Wat is nodig voor een gezonde en prettige leefomgeving (bijv. oriëntatie, licht, akoestiek, kleur, geur, herkenbaarheid en veiligheid)? Ook woningaanpassingen en adviezen voor de indeling van ruimtes in een zorgcomplex komen aan bod.
• Platform 31 heeft een overzicht met tips en suggesties voor aanpassingen in en om de woning ten aanzien van oriëntatie, veiligheid, gedrag en bewegingsvrijheid.
• Alzheimer Nederland heeft een checklist voor het creëren van een dementievriendelijke omgeving in gebouwen (bewegwijzering, verlichting, vloeren, kleedkamers).
• Sport England heeft een Dementia-friendly sport and physical activity guide ontwikkeld om mensen met dementie te stimuleren actief te zijn (zie p.37-44).

Dementievriendelijke ruimte rond de woning

Niet alleen de woning maar ook de directe omgeving is van belang, zodat mensen met dementie makkelijk hun eigen huis terug kunnen vinden. Ontwerptips voor thuiswonende ouderen met beginnende vorm van dementie zijn:

• Een duidelijk herkenningspunt bij de woning. Hang of plaats iets opvallends bij voordeur of verf de deur in een speciale kleur; ^[4]
• Voorkom dat een hoge heg of schutting het zicht op (en herkenbaarheid van) de eigen woning verstoort. ^[4]

2. Dementievriendelijke tuin (van zorgcomplex)

De natuur geeft veel rustige en positieve prikkels. Mensen met dementie genieten in ‘hun ideale tuin’ van bloemen, insecten, vogels en vlinders gecombineerd met mogelijkheden om te bewegen. Bijvoorbeeld in een beweegtuin.

Ontwerptips voor een dementievriendelijke tuin:

• Een goed onderhouden, overzichtelijke tuin, waar vogels fluiten, vlinders fladderen en/of kippen scharrelen, creëert een gevoel van veiligheid en gemoedelijkheid;
• Een vijver met een fonteintje of watervalletje geeft prettige prikkels;
• Een hoge haag/schutting rondom kan prikkels van buiten verminderen; ^[4]
• De ‘poort’ uit het zicht halen of verharde paden in de tuin niet helemaal laten doorlopen naar een poort. Zo ‘verdwijnt’ de logische route naar buiten; ^[4]
• Zorg voor barrièrevrije doorgangen, makkelijke oriëntatie, geborgenheid zonder opgesloten gevoel en vertrouwde, zintuig stimulerende elementen; ^[7]
• Een pad door de tuin dat ook toegankelijk is voor mensen in een rolstoel of met een looprek of rollator; ^[9]
• Een plek waar ouderen kunnen zitten; ^[9]
• Een werktafel of picknicktafel waar ouderen en kinderen samen aan kunnen werken; ^[9]
• Een watertoevoer dicht bij de tuin, zodat ouderen en kinderen de planten water kunnen geven. ^[9]

Hulpmiddelen voor het ontwerpen van een seniorvriendelijke tuin zijn:

• Velopa heeft een whitepaper opgesteld voor tuininrichting voor ouderenzorg met specifiek aandacht voor dementie (p.10-11)
• Ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie heeft een handboek generatietuin uitgebracht. Een generatietuin is een moestuin waar kinderen en ouderen samen kunnen tuinieren.

3. Dementievriendelijke openbare ruimte

Een dementievriendelijke buurt is meer dan een dementievriendelijke woning. In de openbare ruimte is het belangrijk om herkenbaarheid en duidelijkheid te creëren, zodat de oriëntatie van mensen met dementie zo goed mogelijk blijft.

Ontwerptips voor een dementievriendelijke inrichting van de openbare ruimte zijn:

• Creëer duidelijke brede looppaden met voldoende verlichting, plaats bankjes als uitrustpunten, voorkom doodlopende paden en voorkom te veel afwisseling van zon en schaduwplekken op de route; ^[2,10,11]
• Zorg voor zo min mogelijk hoogteverschillen, geen obstakels in de route (borden, brievenbussen, reclamedisplays), voorkom drukke patronen op de grond en glimmende/reflecterende oppervlakten; ^[2,10,11]
• Gebruik geen gekleurde stoeptegels (scheppen verwarring), geen donkere tegels (wordt gezien als gaten in de stoep). Voorkom gras tussen tegels (wordt gezien als grasveld).^[2,11]
• Voorzie de wijk van goede bewegwijzering (voldoende groot en in goed contrast met achtergrond door kleur, herkenbare logo’s en symbolen). De weg naar belangrijke plekken zoals de supermarkt of huisartsenpost moet duidelijk zijn, maar zet niet te veel verkeersborden dicht bij elkaar. Plaats een informatiebord bij de ingang van een park, plein of winkelzone ; ^[2,6,11]
• Goede zichtbaarheid van herkenningspunten (kerktoren, historische gebouwen, monumenten, standbeelden, …) op kruispunten draagt bij aan oriëntatie. ^[2,6,11]

Hulpmiddelen voor het dementievriendelijk inrichten van de openbare ruimte:

• Een algemene gids van WHO voor age-friendly cities met enkele checklists, vertaald in het Nederlands in het rapport van Meulkens (2015).
• Uit Australië komt de toolkit Age’n’dem (2016), wat staat voor ‘Age and dementia friendly streetscapes toolkit’ met tips over ontwerp en onderhoud van infrastructuur (herkenbaarheid, zichtbare toegang, veiligheid, wayfinding, positieve stimuli, etc.).
• Uit Schotland komt de ‘Dementia and the outdoors guidance note’ die vooral inzoomt op voetpaden en wandelomgevingen met beschrijvingen van de belangrijkste principes voor de openbare omgeving : vertrouwdheid, leesbaarheid, onderscheidende kenmerken, toegankelijkheid, comfort en veiligheid.

4. Rol gemeente in dementievriendelijke buurt

De gemeente is één van de belangrijke partners voor een dementievriendelijke buurt.

1. Geef als gemeente zelf het goede voorbeeld door ambtenaren te laten scholen in het omgaan met mensen met dementie (gratis bij dementievriendelijk.nl).
2. Ontwikkel subsidiebeleid om het thema dementie te agenderen bij maatschappelijke organisaties en verenigingen. Maak financiële ruimte om burgerinitiatieven te ondersteunen bij de inrichting van de openbare ruimte.
3. Zet een campagne of interventies (Software) in die bewegen door de buurt kunnen stimuleren:

• het aanleren van vaste wandelroutes ^[4]
• het samen wandelen / buddy systeem ^[4]
• het gebruik maken van mobiele apps die bijv. met kaart, foto’s van relevante gebouwen en gesproken aanwijzingen^[4]
• het gebruik maken van dwaaldetectie apparatuur ^[4]
• dementievriendelijke wandelingen organiseren (voorbeeld Mechelen, B)

In navolging van de gemeente Zwolle vindt een vervolgonderzoek plaats in acht Overijsselse gemeenten naar dementievriendelijke wijken. De provincie Overijssel startte in 2018 zelfs een campagne: Dementievriendelijk Overijssel.
In 2017 liep in Rotterdam een prijsvraag voor innovatieve interventies. Dat leverde vijf bijzondere projectvoorstellen op waaronder het Vergeet mij niet pad en de Praatpaal.

Meer lezen

• Basisartikel over Het effect van sport en bewegen op dementie bij ouderen.
• Artikel Mensen met dementie: motieven en belemmeringen voor bewegen.
• Artikel over lokaal beleid rondom bewegen en dementie.
• Samenwerking tussen gemeente Haarlem, zorginstelling, buurtsportcoach en voetbalvereniging om invulling te geven aan dagbesteding vanuit de sportvereniging en hiermee ook wekelijks buiten te sporten/bewegen. Bekijk het filmpje.
• Weten hoe je een gebouw beweegvriendelijk inricht? Lees het artikel.

Fotografie: Jeroen Hoyng