Spring naar content

Hoe richt je de openbare ruimte beweegvriendelijk in voor mensen met dementie?

Het aantal mensen met dementie neemt toe en ze wonen steeds langer zelfstandig thuis. Uit schaamte en vraagverlegenheid zijn ze niet altijd zichtbaar in de buurt. Maar voldoende beweging is juist van groot belang om het dementeringsproces te vertragen, de motoriek te stimuleren en sociaal contact te verbeteren. Hoe kunnen deze mensen verleid worden toch actief naar buiten te gaan? Wat is nodig om de wijk dementievriendelijk in te richten zodat mensen meer in beweging komen en zich minder kwetsbaar, afhankelijk en eenzaam voelen?

Naar schatting telt Nederland rond 2040 zo’n 338.200 mensen met dementie (VTV, 2018). Momenteel woont 65 procent nog thuis. Deze groep heeft een aanzienlijke kans in een sociaal isolement (EIZ) te belanden. Dementie is (nog) niet te genezen maar het dementeringsproces is wel te vertragen door medicatie en beweging.

Er zijn drie typen mensen met dementie: de dolers, de evenwichtzoekers en de zen-dementerenden. Waar de eerste twee behoefte hebben aan een evenwichtige mate van prikkeling, telt voor zen-dementerenden vooral een rustige omgeving. [1]

Dementievriendelijke buurt

Een dementievriendelijke buurt wordt gedefinieerd als een buurt waar oog en oor is voor buurtbewoners met dementie en hun mantelzorgers. De focus ligt op de sociale omgeving. Dat geldt ook voor ‘Samendementievriendelijk.nl’ een initiatief van de overheid en Alzheimer Nederland. Maar is het mogelijk om naast de sociale omgeving ook de fysieke omgeving aan te passen? We presenteren hier bevindingen van diverse onderzoeken naar de fysieke omgeving in en rond een gebouw en de openbare ruimte.

An age-friendly city is an inclusive and accessible urban environment that promotes active ageing

WHO, 2007

1. Dementievriendelijke woning, gebouw of sportaccommodatie

Mensen met dementie, hebben behoefte aan een plek die veilig, vertrouwd en herkenbaar is. Maar hoe richt je die ruimte het best in? Voor het dementievriendelijk ontwerpen van een woning, gebouw en zelfs een sportaccommodatie zijn er verschillende hulpmiddelen:

  • Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg en KAW (2018) hebben een Toolkit Dementievriendelijk Ontwerpen ontwikkeld voor de indeling en aankleding van een woning of gebouw (bijv. zorgcomplex). Wat is nodig voor een gezonde en prettige leefomgeving (bijv. oriëntatie, licht, akoestiek, kleur, geur, herkenbaarheid en veiligheid)? Ook woningaanpassingen en adviezen voor de indeling van ruimtes in een zorgcomplex komen aan bod.
  • Platform 31 heeft een overzicht met tips en suggesties voor aanpassingen in en om de woning ten aanzien van oriëntatie, veiligheid, gedrag en bewegingsvrijheid.
  • Alzheimer Nederland heeft een checklist voor het creëren van een dementievriendelijke omgeving in gebouwen (bewegwijzering, verlichting, vloeren, kleedkamers).
  • Sport England heeft een Dementia-friendly sport and physical activity guide ontwikkeld om mensen met dementie te stimuleren actief te zijn (zie p.37-44).

Voorbeeld: Dementievriendelijke omgeving bij Tantelouise

Een mooi voorbeeld van een zorgcomplex met een dementievriendelijke omgeving is te vinden bij zorginstelling Tantelouise (tantelouise.nl). Deze zorghuizen zijn zo ontworpen dat de bewoners met eigen regie, ondersteund met domotica, zo vrij mogelijk kunnen bewegen. Zelfs de omgeving van het huis (organisaties, winkels in de buurt) wordt betrokken.

Dementievriendelijke ruimte rond de woning

Niet alleen de woning maar ook de directe omgeving is van belang, zodat mensen met dementie makkelijk hun eigen huis terug kunnen vinden. Ontwerptips voor thuiswonende ouderen met beginnende vorm van dementie zijn:

  • Een duidelijk herkenningspunt bij de woning. Hang of plaats iets opvallends bij voordeur of verf de deur in een speciale kleur; [4]
  • Voorkom dat een hoge heg of schutting het zicht op (en herkenbaarheid van) de eigen woning verstoort. [4]

2. Dementievriendelijke tuin (van zorgcomplex)

De natuur geeft veel rustige en positieve prikkels. Mensen met dementie genieten in ‘hun ideale tuin’ van bloemen, insecten, vogels en vlinders gecombineerd met mogelijkheden om te bewegen. Bijvoorbeeld in een beweegtuin.

Cornelia Zierikzee: een vlindertuin
Cornelia Zierikzee: een vlindertuin (Foto: Jeroen Hoyng)

Ontwerptips voor een dementievriendelijke tuin:

  • Een goed onderhouden, overzichtelijke tuin, waar vogels fluiten, vlinders fladderen en/of kippen scharrelen, creëert een gevoel van veiligheid en gemoedelijkheid;
  • Een vijver met een fonteintje of watervalletje geeft prettige prikkels;
  • Een hoge haag/schutting rondom kan prikkels van buiten verminderen; [4]
  • De ‘poort’ uit het zicht halen of verharde paden in de tuin niet helemaal laten doorlopen naar een poort. Zo ‘verdwijnt’ de logische route naar buiten; [4]
  • Zorg voor barrièrevrije doorgangen, makkelijke oriëntatie, geborgenheid zonder opgesloten gevoel en vertrouwde, zintuig stimulerende elementen; [7]
  • Een pad door de tuin dat ook toegankelijk is voor mensen in een rolstoel of met een looprek of rollator; [9]
  • Een plek waar ouderen kunnen zitten; [9]
  • Een werktafel of picknicktafel waar ouderen en kinderen samen aan kunnen werken; [9]
  • Een watertoevoer dicht bij de tuin, zodat ouderen en kinderen de planten water kunnen geven. [9]

Voorbeeld: Natuurlijke belevingstuin in Wijchen

Bij woonzorgcentrum St. Jozef in Wijchen is het grasveld omgevormd in een natuurlijke belevingstuin. Diverse organisaties in de buurt maken gezamenlijk gebruik van de tuin waardoor er vaker wat te beleven valt. De bewoners gaan nu zelf vaker naar buiten en hebben meer onderling contact.

Hulpmiddelen voor het ontwerpen van een seniorvriendelijke tuin zijn:

  • Velopa heeft een whitepaper opgesteld voor tuininrichting voor ouderenzorg met specifiek aandacht voor dementie (p.10-11)
  • Ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie heeft een handboek generatietuin uitgebracht. Een generatietuin is een moestuin waar kinderen en ouderen samen kunnen tuinieren.
voetpad en binnentuin en uitzicht op weide
(foto: Jeroen Hoyng)

3. Dementievriendelijke openbare ruimte

Een dementievriendelijke buurt is meer dan een dementievriendelijke woning. In de openbare ruimte is het belangrijk om herkenbaarheid en duidelijkheid te creëren, zodat de oriëntatie van mensen met dementie zo goed mogelijk blijft.

Minder goed voorbeeld: een doodlopend pad wekt verwarring
Minder goed voorbeeld: een doodlopend pad wekt verwarring (Foto :Jeroen Hoyng)

Ontwerptips voor een dementievriendelijke inrichting van de openbare ruimte zijn:

  • Creëer duidelijke brede looppaden met voldoende verlichting, plaats bankjes als uitrustpunten, voorkom doodlopende paden en voorkom te veel afwisseling van zon en schaduwplekken op de route; [2,10,11]
  • Zorg voor zo min mogelijk hoogteverschillen, geen obstakels in de route (borden, brievenbussen, reclamedisplays), voorkom drukke patronen op de grond en glimmende/reflecterende oppervlakten; [2,10,11]
  • Gebruik geen gekleurde stoeptegels (scheppen verwarring), geen donkere tegels (wordt gezien als gaten in de stoep). Voorkom gras tussen tegels (wordt gezien als grasveld).[2,11]
  • Voorzie de wijk van goede bewegwijzering (voldoende groot en in goed contrast met achtergrond door kleur, herkenbare logo’s en symbolen). De weg naar belangrijke plekken zoals de supermarkt of huisartsenpost moet duidelijk zijn, maar zet niet te veel verkeersborden dicht bij elkaar. Plaats een informatiebord bij de ingang van een park, plein of winkelzone ; [2,6,11]
  • Goede zichtbaarheid van herkenningspunten (kerktoren, historische gebouwen, monumenten, standbeelden, …) op kruispunten draagt bij aan oriëntatie. [2,6,11]

Hulpmiddelen voor het dementievriendelijk inrichten van de openbare ruimte:

  • Een algemene gids van WHO voor age-friendly cities met enkele checklists, vertaald in het Nederlands in het rapport van Meulkens (2015).
  • Uit Australië komt de toolkit Age’n’dem (2016), wat staat voor ‘Age and dementia friendly streetscapes toolkit’ met tips over ontwerp en onderhoud van infrastructuur (herkenbaarheid, zichtbare toegang, veiligheid, wayfinding, positieve stimuli, etc.).
  • Uit Schotland komt de ‘Dementia and the outdoors guidance note’ die vooral inzoomt op voetpaden en wandelomgevingen met beschrijvingen van de belangrijkste principes voor de openbare omgeving : vertrouwdheid, leesbaarheid, onderscheidende kenmerken, toegankelijkheid, comfort en veiligheid.

Voorbeeld: Dementievriendelijk pad in Groningen

In Groningen is een dementievriendelijk pad ontwikkeld tussen het Odensehuis voor mensen met beginnende dementie en de plaatselijke supermarkt. Ook in Zemst (België) bestaat een dementievriendelijk buurtpad dat bewoners van rusthuis Releghem uitdaagt tot een actieve wandeling. Deze route is geheel rolstoeltoegankelijk en bevat tips over dementie, foto’s van vroeger en nu en diverse beweeg- en beleeftoestellen om diverse zintuigen te stimuleren.

4. Rol gemeente in dementievriendelijke buurt

De gemeente is één van de belangrijke partners voor een dementievriendelijke buurt.

  1. Geef als gemeente zelf het goede voorbeeld door ambtenaren te laten scholen in het omgaan met mensen met dementie (gratis bij dementievriendelijk.nl).
  2. Ontwikkel subsidiebeleid om het thema dementie te agenderen bij maatschappelijke organisaties en verenigingen. Maak financiële ruimte om burgerinitiatieven te ondersteunen bij de inrichting van de openbare ruimte.
  3. Zet een campagne of interventies (Software) in die bewegen door de buurt kunnen stimuleren:
  • het aanleren van vaste wandelroutes [4]
  • het samen wandelen / buddy systeem [4]
  • het gebruik maken van mobiele apps die bijv. met kaart, foto’s van relevante gebouwen en gesproken aanwijzingen[4]
  • het gebruik maken van dwaaldetectie apparatuur [4]
  • dementievriendelijke wandelingen organiseren (voorbeeld Mechelen, B)

In navolging van de gemeente Zwolle vindt een vervolgonderzoek plaats in acht Overijsselse gemeenten naar dementievriendelijke wijken. De provincie Overijssel startte in 2018 zelfs een campagne: Dementievriendelijk Overijssel.
In 2017 liep in Rotterdam een prijsvraag voor innovatieve interventies. Dat leverde vijf bijzondere projectvoorstellen op waaronder het Vergeet mij niet pad en de Praatpaal.

Voorbeeld: Kwiek-route in Veghel

In Veghel ligt de Kwiek-route waar bestaand straatmeubilair (bankjes, trappen en lantaarnpalen) gebruikt wordt. Langs de 1 kilometer lange route liggen 16 tegels waarop lichamelijke oefeningen staan beschreven. Het plaatsen van de tegels (Hardware) alleen blijkt onvoldoende om mensen te activeren. Directe stimulering van mensen is nodig ofwel ondersteuning van fysiotherapeuten en/of zorgorganisaties om meer gebruik te laten maken van deze route.

Meer lezen

Bronnen

  1. B. Verbraeck & A. v.d. Plaats (2016). De wondere wereld van dementie
  2. dor-overijssel.nl
  3. www.samendementievriendelijk.nl
  4. www.platform31.nl
  5. Toolkit dementievriendelijk ontwerpen
  6. www.alzheimer-nederland.nl
  7. Velopa. Whitepaper tuininrichting; de kwaliteit van leven verbeteren door een slim ingerichte tuin voor ouderenzorg. www.velopa.nl
  8. World Health Organization (2007). WHO: ‘Global Age-friendly Cities: A Guide’.
  9. Ministerie van economische zaken, landbouw en innovatie. Handboek generatietuin; Handreiking bij het ontwikkelen van een generatietuin, waar kinderen en ouderen samen tuinieren.
  10. City of Monee valley (2016) Toolkit Age’n’dem; Age and dementia friendly streetscapes toolkit
  11. Paths for all. Dementia and the outdoors guidance note
  12. L. Mitchell & E. Burton (2006). Designing Dementia‐Friendly Neighbourhoods: Helping People with Dementia to Get Out and About

Fotografie: Jeroen Hoyng