Leefstijl in het ziekenhuis: lessen en tips uit de praktijk

Preventie en leefstijl staan steeds hoger op de agenda, ook in het (specialistische) zorglandschap. De focus verschuift van ziekte en zorg naar gezondheid en gedrag. Hoe ga je als zorgorganisatie of -professional om met deze verschuiving? In dit artikel lees je hoe het Jeroen Bosch Ziekenhuis in ‘s-Hertogenbosch leefstijl inzet in de praktijk en integraal samenwerkt, zowel intern als extern.

Leefstijl en ziekenhuis: deze woorden werden tot voor kort niet snel gekoppeld. Dat verandert ondertussen. Gelukkig maar, aldus Annette van Kuijk, revalidatiearts in het Jeroen Bosch Ziekenhuis (JBZ) en voorzitter van de Vereniging van Revalidatieartsen (VRA). “De zorg staat zwaar onder druk. Bovendien: als de huidige leefstijltrends doorzetten, neemt de zorgvraag alleen maar toe. Er moet dus iets veranderen, ook in de zorg.” Deze gedachte komt ook naar voren in afspraken zoals het Visiedocument Medisch Specialisten (2017) en Integraal Zorgakkoord (2023), waarin thema’s zoals preventie, leefstijl, positieve gezondheid en integrale samenwerking zijn opgenomen. Hoe vertaal je dit soort afspraken naar de praktijk? Annette en Miriam de Werd (beleidsadviseur en coördinator JBZ) delen hun ervaringen en tips. Lees ook de huidige beleidsontwikkelingen rond bewegen en leefstijl in de zorg.

Tip 1. Breng het regiobeeld in kaart 

Miriam vertelt: “We hebben eerst gekeken: hoe is het regiobeeld en waar kunnen we bij aanhaken? Denk aan Revaliderend Werken, het Sportakkoord, het Preventieakkoord en de Samenwerking Zorg & Welzijn: Fijn Leven in de Bossche Regio. Ook werd er al op allerlei vlakken samengewerkt vanuit het ziekenhuis, rond preventie maar ook bijvoorbeeld spoedzorg, de digitale transitie en een kansrijke start.” Heb je het regiobeeld helder? Kies vervolgens bewust waar je aanschuift. Annette: “Er zijn inmiddels allerlei coalities en akkoorden. Kijk wat jij nodig hebt in jouw regio en waar je het meest effectief kan zijn.”

Tip 2. Maak beleid rond leefstijl en samenwerking

Belangrijk: zet als (zorg)organisatie jouw visie op papier. Miriam: “Je moet samen een beeld hebben: waar wil je naartoe? Dat creëert draagkracht en biedt een basis van waaruit je kunt werken en waarop je kunt terugvallen.” Ze vertelt dat de visie van het JBZ uitgaat van gezondheidswelzijn: ‘het JBZ-woord voor positieve gezondheid’. Ook ligt de focus minder op genezen en meer op kwaliteit van leven – een idee dat ook in het Visiedocument Medisch Specialisten terugkomt. “Bovendien hebben we gezegd: we werken intensief samen met patiënten én hun omgeving. We doen het samen met (zorg)partners in de regio.”

“Je moet in de regio weten: wie is wie en wie kan wat?”

Miriam de Werd, beleidsadviseur en coördinator Jeroen Bosch Ziekenhuis

Tip 3. Bouw een netwerk

Eén thema in het Visiedocument Medisch Specialisten is netwerkgeneeskunde. De behoefte van de patiënt staat daarbij centraal. Zorgprofessionals  voegen in het netwerk op verschillende momenten waarde toe. Annette: “Wil je dat patiënten vóór, tijdens en na een behandeling fit zijn? En dat minder mensen zorg nodig hebben? Dan moet je dat doen met het netwerk. Daarin investeren kost tijd, maar daarna levert het tijd op.” 

Miriam: “We hebben goed omschreven welke taken passen bij welke functie en organisatie. Je moet weten: wie is wie en wie kan wat? Steeds is de vraag: wie in het netwerk is het meest geschikt om deze vraag te beantwoorden of de patiënt hiermee te helpen?” Daarbij is het belangrijk dat praktijkprofessionals elkaar kennen. “Als je wilt dat zorgprofessionals patiënten naar een buurtsportcoach doorverwijzen, moet er bovendien vertrouwen zijn”, aldus Miriam. “In het JBZ zijn daarom netwerkenverbanden, overleggen waar de buurtsportcoach bij aanhaakt, enzovoorts. Wat goed werkt: samenwerken op locatie, zoals op het Leefstijlloket.”

Gebruik ook tools zoals Beter Verwijs of de zoekfunctie van Uniek Sporten om jouw cliënt door te verwijzen naar een aanbieder in de buurt. Of verbeter je lokale of regionale samenwerking met de Meedoen Meerkamp.

Tip 4. Wakker enthousiasme aan

Simpel maar belangrijk: begin met de mensen die enthousiast zijn over leefstijl en preventie. “Anders kom je nooit langs de beren op de weg”, gelooft Annette. In het verlengde hiervan: één veelgehoorde ‘beer op de weg’ betreft weerstand bij collega’s; niet iedereen wil leefstijl integreren in het werk. “Wij verlagen de drempel door medewerkers niet te dwingen van alles met leefstijl te doen, maar ze slechts uit te nodigen: word ambassadeur van leefstijl. Stip het enkel aan, verder hoef je er weinig mee. Dat werkt goed. We merken namelijk: als medewerkers eenmaal ambassadeur zijn, gaan ze uit zichzelf steeds meer doen met leefstijl.”

“Wij vragen medewerkers slechts ambassadeur te worden van leefstijl. Dat werkt.”

Annette van Kuijk, arts in het Jeroen Bosch Ziekenhuis

Tip 5. Werk bottom-up

Dan een gouden tip: werk bottom-up. Miriam: “We moedigen medewerkers aan met ideeën te komen, zodat de beweging vanuit de werkvloer komt. Dat werkt beter dan centrale regie of uitrol van bovenaf.” Ook krijgen medewerkers hulp met het uitdenken en uitvoeren van ideeën. “Wil je op je afdeling iets organiseren zodat patiënten meer uit bed komen? Een lijntje met de buurtsportcoach? We denken altijd mee en maken met de afdeling een plan. We beginnen klein en kijken wat werkt.” Annette vult aan: “Zorg voor een omgeving waarin initiatieven kunnen ontstaan. Straal uit: het mag mislukken, zolang je ervan leert. Ook dáárom is het belangrijk dat je als organisatie een visie formuleert en omarmt.”

Aan initiatieven in het JBZ dan ook geen gebrek. Zo zijn er beweegroutes die langs kunstwerken in het JBZ leiden en ommetjes over het terrein. Onder andere de afdeling Cardiologie heeft een beweegcafé met spellen en andere hulpmiddelen waar mensen alleen of samen mee aan de slag gaan. Dit is ook twee keer per week onder begeleiding van fysiotherapeuten. Verder maken collega’s vlogs voor elkaar, bijvoorbeeld om elkaar op een ludieke manier bewust te maken van de neiging tot ‘volledig ontzorgen’ waardoor de patiënt zelf minder beweegt. Ook zijn er bedbikes voor dialysepatiënten en is er zelfs een heuse ‘Tour de Dialyse’. 

Sommige initiatieven zijn even simpel als doeltreffend: een afdeling wilde eten in bed ontmoedigen, dus kwamen er kaartjes voor degenen die het eten rondbrachten waarop stond wie wél aan tafel kon eten. Deze kaartjes en andere initiatieven worden verzameld in een toolbox. Miriam: “We zetten initiatieven in de schijnwerpers. Andere afdelingen pikken daardoor ideeën op. Het thema gaat leven.” Bekijk het overzicht met projecten in het Jeroen Bosch Ziekenhuis.

Tip 6. Verander verwachtingen vanuit patiënt en professional

“Meer bewegen in het ziekenhuis vraagt een cultuuromslag”, aldus Miriam. “We moeten af van het oude beeld dat de patiënt alleen maar in bed ligt en de zorgprofessional alles doet.” Met bijvoorbeeld banners en spotjes probeert het JBZ mensen andere verwachtingen mee te geven. Al stelt Annette: “Ook bij de zorgprofessionals is een cultuuromslag nodig. Zij moeten meer kijken naar wat de patiënt wél kan. Daarom zetten we bijvoorbeeld in op scholing; zo worden nieuwe verpleegkundigen getraind om te bepalen wat iemand zelf kan doen en dat te stimuleren. Ook leren medewerkers hoe ze het leefstijlgesprek kunnen aangaan, bijvoorbeeld met de e-learning over leefstijl in de spreekkamer van Arts en Leefstijl.”

Tot slot een laatste tip: “Het is gemakkelijk om te verzanden in een negatieve houding: wat niet kan, hoe traag het gaat,”, zegt Annette. “Wij proberen ons te richten op wat wel kan. Met veel kleine stapjes kom je er ook.”