Overzichtsartikel mét whitepaper: jeugd en overgewicht

Dit artikel geeft je een overzicht en relevante en praktische kennis over de aanpak van overgewicht bij jeugd en de rol die sport en bewegen daarin heeft. Ook hebben we de belangrijkste adviezen samengevat in een Whitepaper Jeugd en Overgewicht, interessant voor beleidsmakers, buurtsportcoaches en lokale uitvoerders van sport- en beweegprojecten.

Het artikel bevat cijfers en feiten, kennis over oorzaken en gevolgen, landelijke regelingen en programma’s, de mogelijke rol van de gemeente, het gebruik van erkende interventies en uitdagingen voor de praktijk. Voor uitgebreide informatie en verdere inspiratie klik je door naar verdiepende artikelen.

Veel mensen in Nederland hebben te maken met overgewicht of obesitas. Dit artikel zet feiten en cijfers op een rij over wanneer iemand overgewicht of obesitas heeft en wie in Nederland hiermee vooral te maken hebben ^[2]. Van de kinderen van 4 tot en met 17 jaar oud heeft 13,6% overgewicht. Voorkomen dat jeugd te maken krijgt met overgewicht (preventie) en het aanpakken van overgewicht is een ingewikkelde uitdaging.

Overgewicht bij kinderen kan vele oorzaken hebben. Zo kan overgewicht ontstaan door biologische aanleg, psychologische kenmerken en invloeden vanuit de fysieke- en de sociale omgeving. Bovendien betreft het meerdere leefstijlfactoren (voeding, bewegen en slaap). Vaak gaat het om een combinatie van factoren waarmee kinderen te maken krijgen in hun vroege kinderjaren. Te weinig beweging is één mogelijke oorzaak.

Overgewicht en obesitas hebben negatieve gevolgen voor de ontwikkeling van kinderen, doordat het kan leiden tot problemen met de gezondheid; fysieke, en psychosociale problemen. In dit artikel wordt uitgebreid ingegaan op de oorzaken en gevolgen van overgewicht ^[1] en hier vind je de waarden voor wanneer kinderen, jongeren en volwassenen overgewicht of obesitas hebben.

Landelijke regelingen en programma’s

In Nederland zijn regelingen en programma’s specifiek voor bewegen die ernaar streven overgewicht en obesitas bij kinderen te stabiliseren, en waar mogelijk terug te dringen.

Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG)

Een derde van de Nederlandse gemeenten bereikt ongeveer een half miljoen jongeren met de JOGG-aanpak. Met deze aanpak zetten lokale samenwerkingen tussen private en publieke partijen zich in voor een gezonder gewicht onder jongeren. JOGG streeft ernaar om kinderen en jongeren te laten opgroeien in een gezonde omgeving met aandacht voor een gezonde leefstijl. Voldoende beweging is daar een onderdeel van.

JOGG kan jouw gemeente ondersteunen met kennis, coaching en begeleiding. Via de website kun je als geïnteresseerde gemeente in contact komen met JOGG. Jaarlijks wordt JOGG gemonitord. Bekijk alle rapportages van de Monitor Jongeren Op Gezond Gewicht, uitgevoerd door Mulier Instituut.

Gezond in en GIDS

Gezond in is een stimuleringsprogramma dat gemeenten helpt door vier jaar lang advies, praktische instrumenten en landelijke- en regionale bijeenkomsten aan te bieden voor de lokale aanpak van gezondheidsachterstanden. Inmiddels ontvangen 164 gemeenten via de decentralisatie-uitkering Gezond in de Stad (GIDS) middelen vanuit het ministerie van VWS. Het belangrijkste doel is om gezondheidsverschillen terug te dringen.

Kwetsbare kinderen – zoals kinderen die in armoede leven of in een problematische gezinssituatie opgroeien – hebben relatief vaker overgewicht. Gezond in gaat net zoals JOGG veel breder dan alleen sport en bewegen. Echter, binnen het Gezond in programma kunnen gemeenten ervoor kiezen in te zetten op sport- en beweegstimulering en gebruik maken van erkend sport- en beweegaanbod voor groepen met een lage sociaal economische status (SES).

Waarin verschillen JOGG en GIDS? GIDS richt zich breed op doelgroepen (lager opgeleiden, lage sociaaleconomische status groepen, jongeren en volwassenen) en thema’s (armoede, eenzaamheid, overlast en overgewicht). JOGG richt zich specifiek op jeugd tot achttien jaar. Een overeenkomst is dat beide uitgaan van een integrale aanpak vanuit meerdere beleidsdomeinen.

Zorgstandaard Obesitas

Deze Zorgstandaard Obesitas beschrijft de norm waaraan multidisciplinaire zorg voor mensen met obesitas moet voldoen. De standaard richt zich op de inhoud van de zorg (inclusief de rol van de patiënt), de organisatiestructuur van het zorgproces (de ketenorganisatie) en de bijbehorende kwaliteitsindicatoren. De richtlijn beschrijft ook interventies voor mensen met een hoog risico op obesitas.

Proeftuinen Ketenaanpak

Ondanks dat de zorgstandaard in een aantal gemeenten actief is geïmplementeerd, is dit nog geen landelijk gemeengoed. Daardoor krijgt een grote groep van kinderen (0-19) met overgewicht en obesitas nog geen goede ondersteuning en zorg. Een aantal knelpunten blijkt deze implementatie in de weg te staan. Deze knelpunten worden momenteel in acht ‘proeftuinen’ geïdentificeerd zodat er landelijk toepasbare oplossingen komen voor een sluitende keten van ondersteuning en zorg voor élk kind met overgewicht en obesitas. Dit gebeurt in de gemeenten Almere, Amsterdam, Arnhem, ‘s-Hertogenbosch, Maastricht, Oss, Smallingerland en Zaanstad.

De proeftuinen werken in hun eigen project aan het versterken van de ketenaanpak, waaronder het samenhangend inkopen van ondersteuning en zorg voor kinderen met overgewicht en obesitas door de gemeente en zorgverzekeraar. Het belangrijkste resultaat van het project is een landelijk toepasbaar model voor inhoud, organisatie, bekostiging en ontwikkeling van de keten voor ondersteuning en zorg voor kinderen met overgewicht en obesitas en hun ouders/verzorgers. Het model biedt ruimte voor lokale keuzes. Kijk hier voor meer informatie over de ketenaanpak voor kinderen met overgewicht en obesitas.

Kenniscentrum Sport & Bewegen biedt een overzicht van diverse sportsubsidies via de database Sportsubsidie. Kijk hier voor openstaande subsidies bij ZonMW.

Wat is de rol van gemeente en buurtsportcoach

De rol van de gemeente

Het stimuleren van sport en bewegen is geen wettelijke taak voor gemeenten. Toch voeren veel gemeenten sport- en beweegbeleid uit waarin onder andere aandacht is voor het stimuleren van sporten en bewegen en het zorgen voor bouw, beheer en exploitatie van sportparken, zwembaden en sporthallen.

Gemeenten maken zelf hun keuzes in dit beleid. Zo kunnen ze ervoor kiezen om vooral in te zetten op passend sport en beweegaanbod voor kwetsbare kinderen of op een integrale aanpak van overgewicht bij de jeugd. Daarin kunnen ook activiteiten geformuleerd worden om partijen bijeenbrengen te brengen in netwerken.

Sinds de invoering van de Jeugdwet in 2015 hebben gemeenten zorgplicht voor kinderen met overgewicht en obesitas en hun ouders. Kies je voor beweegstimulering voor jeugd met overgewicht, dan beschikt Kenniscentrum Sport & Bewegen over een ruim aanbod met aanpakken specifiek voor deze doelgroep ^[10]. Een gezondere leefstijl bij kinderen bereiken kan de gemeente niet alleen. Daar is de hele stad bij nodig. Daarom sluiten veel gemeenten aan bij de landelijke JOGG-aanpak.

Veel gemeenten zetten in op preventieve activiteiten en aanpakken voor alle kinderen en niet alleen specifiek voor kinderen met overgewicht. Dit blijkt uit de Monitor Jongeren Op Gezond Gewicht 2016. Andere gemeenten kiezen bewust voor doelgroepenbeleid, bijvoorbeeld specifiek op sport en bewegen voor kinderen met overgewicht. In veel van deze projecten wordt een buurtsportcoach ingezet.

De rol van de buurtsportcoach

Sinds 2008 zetten gemeenten met cofinanciering van het Rijk combinatiefunctionarissen en buurtsportcoaches in om de mogelijkheden om te kunnen sporten en bewegen voor iedere Nederlander te vergroten. In 2017 zijn in 371 gemeenten ruim 2.900 fte buurtsportcoaches gerealiseerd. Omgerekend zijn lokaal zo’n 4.500 mensen in wijken en buurten aan de slag om sport- en beweegdeelname voor diverse groepen burgers mogelijk te maken.

Uit onderzoek onder buurtsportcoaches weten we dat buurtsportcoaches moeite hebben om moeilijke doelgroepen, waaronder kinderen met overgewicht, te bereiken en tot sporten en bewegen te stimuleren. Zij kunnen veel baat hebben bij goede voorbeelden van aanpakken die werken. Lees dit artikel Stap voor stap een buurtsportcoach in jouw gemeente inzetten ^[8]. voor een integrale inzet van de buurtsportcoach. Hieronder vind je verder voorbeelden van hoe gemeenten JOGG implementeren met daarin een plek voor beweegstimulering.

Zet in op wat werkt: interventies en werkzame elementen

Inzetten van een erkende interventie?

Maak gebruik van bestaande kennis over ‘wat werkt’. Om overgewicht bij kinderen en jongeren aan te pakken kun je in jouw gemeente gebruik maken van een verzameling reeds ontwikkelde aanpakken (ook wel interventies genoemd). Al deze interventies zijn beoordeeld door onafhankelijke professionals, zijn uitgevoerd op ten minste drie locaties in het land en je kunt ondersteuning krijgen bij de uitvoering. Lees meer over het inzetten van goede interventies ^[9].

Gebruik maken van werkzame elementen

Niet alle sport- en beweeginterventies voor jeugd met overgewicht zijn altijd zomaar één op één over te nemen. Werken volgens ‘het boekje’ is soms lastig, omdat de lokale situatie een grote rol speelt en de interventie om aanpassing vraagt. Zonder een interventie over te nemen kun je als uitvoerder van een project gebruik maken van kennis over ‘werkzame elementen’. Dit zijn onderdelen die een interventie, in theorie, effectief of werkzaam maken.

Kenniscentrum Sport & Bewegen heeft uitgezocht wat succesvolle interventies die zich richten op zwaarlijvige jongeren met elkaar gemeen hebben. Het artikel geeft je een opsomming van succesfactoren voor jeugd, ouders en betrokken professionals ^[12].

Uitdagingen in de praktijk

Veel projecten voor kinderen en jongeren met overgewicht lopen tegen praktische knelpunten aan. Hieronder vind je een aantal belemmeringen, tips en aanknopingspunten.

Bereiken van jeugd met overgewicht en hun ouders

Veel goed opgezette lokale projecten hebben moeite met het in contact komen en bereiken van de kinderen, jongeren en misschien nog wel belangrijker: hun ouders. In het artikel ‘In vier stappen naar ouderbetrokkenheid’ ^[13] staan drie stappen die je als professional kunt doorlopen om ouders een actieve rol te geven bij de aanpak van overgewicht van hun kinderen.

Deze stappen zijn ‘doel bepalen (stap 1), ‘ouders bereiken en vinden’ (stap 2), ‘ouders bewust maken’ (stap 3) en ‘ouders ondersteunen’ (stap 4).

Vooral stap 3, bewustwording, is een moeilijke stap. Met de e-learning van Kenniscentrum Sport & Bewegen ‘In gesprek over sport en bewegen’ ^[14] gebaseerd op een model van MarketResponse leer je hoe je jouw boodschap goed overbrengt in het gesprek met ouders over het sport- en beweeggedrag van hun kinderen. Je houding en taalgebruik zijn erg belangrijk in het gesprek met ouders ^[15]. Kenniscentrum Sport & Bewegen heeft Argumentenkaartjes ontwikkeld die een goede opening bieden voor een gesprek met ouders en je kunt aansluiten bij hun drijfveren. In dit artikel lees je hoe je de Argumentenkaartjes kunt gebruiken en wat ervaringen van gebruikers zijn^[16]. Je kunt ze zelf downloaden .

Wanneer je als professional in contact bent gekomen met ouders (stap 1) en zij zich bewust zijn van de waarde van een actieve leefstijl (stap 2) kun je concreet aan de slag met het ondersteunen van ouders (stap 3). De manier waarop je ouders betrekt kan variëren van informatievoorziening tot actieve participatie, bijvoorbeeld waarbij ouders een rol hebben in de organisatie van activiteiten. In dit artikel vind je voorbeelden en inspiratie voor ouderbetrokkenheid ^[18].

Samenwerking, financiering en borging

Het terugdringen van overgewicht vraagt om meer dan sport- en beweegactiviteiten. Landelijk en lokaal houden veel organisaties zich vanuit verschillende rollen bezig met zwaarlijvige kinderen en jongeren. Je kunt gebruik maken van kennis binnen deze organisaties, maar partners kunnen je ook ondersteunen bij het opzetten van projecten. Hier vind je een overzicht van mogelijke partners die jou kunnen ondersteunen bij de aanpak ^[20].

Financiering

De financiering voor een integrale aanpak van overgewicht komt voort uit verschillende wettelijke kaders. Sinds de decentralisatie in 2015 is de financiering van preventie, ondersteuning en zorg voor kinderen en jongeren jonger dan 18 jaar grotendeels bij gemeenten belegd. De Zorgverzekeringswet komt in beeld bij medisch noodzakelijke geneeskundige zorg. Omdat de aanpak van overgewicht voor ieder kind anders kan zijn, zullen begeleidende en ondersteunende activiteiten verschillen en daarmee ook de financiering. Zo kan er bij bewegen bijvoorbeeld sprake zijn van lichte motorische beperkingen om te bewegen, weinig zelfvertrouwen bij het in beweging komen of het gebrek aan kennis en vaardigheden.

Gemeenten kunnen hiervoor specifieke sport- en beweegactiviteiten aanbieden, specifieke voorzieningen vanuit armoedebeleid beschikbaar stellen (denk aan een ooievaarspas waarmee kinderen met korting kunnen sporten bij een sportvereniging). Kinderen met een beweegbeperking kunnen beweegprogramma’s of individuele behandelplannen aangeboden krijgen van bijvoorbeeld de fysiotherapeut. De vergoeding daarvan komt dan uit de Zorgverzekeringswet. Gemeenten en Zorgverzekeraars kunnen onderlinge afspraken maken over pakketten die zij aanbieden. Care 4 Obesity heeft een model ketenaanpak voor kinderen met overgewicht en obesitas ontwikkeld met een toelichting op de financiering van dit model. Klik hier voor deze bijlage financiering ketenaanpak.

Doorstroom naar regulier sport- en beweegaanbod

Het doorstromen van deelname aan tijdelijke sport- en beweegactiviteiten naar structurele sportdeelname wordt mede bepaald door hoe met kinderen met overgewicht wordt omgegaan. Het is belangrijk dat voorwaarden worden gecreëerd, zodat ze plezier kunnen beleven en zich kunnen ontwikkelen. In dit artikel vind je tips voor het trainen van kinderen met overgewicht bij de sportvereniging ^[22].

Niet alleen de omgang met kinderen met overgewicht is van belang. Ook het type activiteiten kan een rol spelen om hen te motiveren. Veel oefeningen, vooral tijdens de gymles, zijn gericht op uithoudingsvermogen. En dit zijn nu net de activiteiten die jeugd met overgewicht doorgaans minder leuk vindt. Kinderen met overgewicht zijn over het algemeen beter in krachtoefeningen. In dit artikel lees je meer over de voordelen van krachtinspanningen en voorbeelden van oefeningen tijdens de gymles ^[22]. Buiten de gymles kunnen fitnesscentra een belangrijke rol spelen om een passend beweegaanbod samen te stellen.

Monitoring en evaluatie

Monitoring en evaluatie zijn belangrijke stappen om vast te stellen of de gestelde doelstellingen van projecten voor jeugd met overgewicht ook daadwerkelijk zijn bereikt. Zijn de activiteiten goed uitgevoerd en zijn ook de juiste activiteiten gedaan? Wat ging goed en wat zijn de verbeterpunten? Monitoring (tijdens het project) en evaluatie (na afloop) zouden altijd een vast onderdeel van het beleid en de uitvoering moeten zijn.

Met een procesevaluatie richt je je op het proces: op sterke en zwakke punten, samenwerking en tevredenheid van deelnemers. In het stappenplan ‘Aan de slag met monitoring en evaluatie’ ^[23] vind je een samenvatting van stappen die je kunt doorlopen en handige tips om aan de slag te gaan met het monitoren en evalueren van projecten die zich richten op kinderen met (risico op) overgewicht. Met goed zicht op de succesfactoren en verbeterpunten kan effectief worden bijgestuurd.

Tot slot

In dit artikel zijn veel thema’s en onderwerpen rond jeugd met overgewicht aan bod gekomen. De aanpak van overgewicht bij jeugd is complex en sporten en bewegen maakt daar onderdeel van uit. Veel programma’s en lokale projecten laten mooie successen zien, maar ook voldoende uitdagingen in bijvoorbeeld de werving en borging van opgestarte projecten voor jeugd met overgewicht.