Spoorpark: een grensverleggend burgerinitiatief

In Tilburg ligt sinds zomer 2019 het Spoorpark. Op een voormalig rangeerterrein is een park ontwikkeld met plek voor sport, bewegen, recreatie, ontspanning, ontmoeting en verblijf. De realisatie van het park is een geweldig voorbeeld van een burgerinitiatief. In dit uitgebreide artikel lees je hoe dit multifunctionele en beweegvriendelijke park is ontstaan. We schetsen het proces van burgerinitiatief tot realisatie.

Het Spoorpark in Tilburg is een groene ontmoetingsplek die daagt uit tot beweging. Daarmee voldoet het aan de ideale beweegvriendelijke omgeving. Wethouder Mario Jacobs vergelijkt het park zelfs met het ‘Central Park’ van New York: een omgeving waar je wilt zijn.

Regiegroep en ideeën van inwoners

In 2015 kocht de gemeente Tilburg het Van Gend en Loosterrein van 7,5 hectare groot. Eén feit was duidelijk voor de gemeente: het moest een multifunctioneel park worden. Om dit te realiseren is een regieteam samengesteld met verschillende maatschappelijke instellingen en belanghebbenden. De regiegroep is onafhankelijk, heeft een connectie met Tilburg en beschikt over relevante netwerken.

Het doel was om “een levendig stadspark te realiseren dat het hele jaar iedereen uitdaagt en verleidt tot een bezoek”. Het uitgangspunt van het park is bovendien dat het energieneutraal is en zelf energie opwekt. Na een verkenning van het rangeerterrein heeft de groep een plan van eisen opgesteld met randvoorwaarden, wegingscriteria en toetsingskaders. Daarna was het aan de inwoners van Tilburg: zij mochten hun ideeën voor het park aanleveren. En dat deden ze van harte, maar liefst 82 Tilburgers dienden een initiatief in.

Rol van kwartiermakers

Nadat alle inwoners hun pitch hadden gegeven bij de regiegroep, werden er negen kwartiermakers gekozen. Deze Nadat alle inwoners hun pitch hadden gegeven bij de regiegroep, werden er acht kwartiermakers gekozen. Deze kwartiermakers gaan ieder over een ander deel van het park. Zij werkten hun idee uit, brachten verschillende partijen samen en zorgden voor de uitvoer van het idee. Daarbij werden ze bijgestaan door vier adviseurs en een landschapsarchitect. Zij zorgden voor de waarborging van de kwaliteit van onder andere de ruimtelijke aspecten en vormgeving, wet- en regelgeving en financiën.

Zes succesfactoren voor het beste idee

Voor het uitkiezen van de beste ideeën, selecteerde de regiegroep zes succesfactoren:

1. cultuurhistorische kwaliteiten: het idee moet aansluiten bij de historie van de locatie en slaat een brug naar de toekomst
2. ecologie en groenstructuur: groen speelt een belangrijke rol waarbij de aanwezigheid van bomen, struiken, gras en wandelpaden worden meegenomen
3. voorzieningen voor recreatie en sport: het idee moet actief ontmoeten, ontspannen, sport, slenteren stimuleren op korte en lange termijn (denk aan horeca en sport- en beweegvoorzieningen)
4. realiseren van algemene voorzieningen als bereikbaarheid, parkeren en kwaliteit van de inrichting
5. water was van oudsher aanwezig op het terrein: terugbrengen van levend water is onderscheidend ten opzichte van andere Tilburgse parken
6. verhouding park tot omgeving: wat draagt het bij aan de stad, hoe worden omwonenden en stadsbewoners betrokken, en in welke vorm

Scroll verder om vier voorbeelden te bekijken van wat er daadwerkelijk gerealiseerd is in het Spoorpark.

De inwoner creëert het draagvlak

“Doordat het initiatief van het park bij de burgers ligt, heeft het park nu maatschappelijke meerwaarde”, aldus wethouder De Vries in een interview met Algemeen Dagblad. “Zo is meer draagvlak voor het plan gecreëerd. Voor ons als gemeente was het echter wennen aan een nieuwe rol. Wij bepaalden of initiatieven goed pasten binnen het gezamenlijk beeld van een multifunctioneel park. En of het allemaal voldeed aan wet- en regelgeving zoals veiligheid.”

Onderhoud en beheer

De regiegroep is intussen omgevormd tot het bestuur van Stichting Spoorpark. De stichting blijft verantwoordelijk voor het onderhoud en beheer van het park, dat onder dagelijkse leiding van een Spoorpark-manager valt. Deze wordt ondersteund door vrijwilligers.

Om het beheer onder controle te houden, zijn er verschillende parkregels afgesproken. Bij de skatebaan is een helm verplicht, er wordt rekening gehouden met andere gebruikers en ‘s nachts is het park gesloten, zo licht kwartiermaker Lois de Jong toe in Algemeen Dagblad. Daarnaast zijn honden verboden, behalve op het hondenuitlaatveld, omdat het park een natuurlijke speel- en sportplek moet zijn.

Géén bezwaarschriften

Het unieke aan deze manier van ontwikkelen van het park – waarbij de burger aan zet is – is dat er geen enkel bezwaarschrift is binnengekomen, aldus wethouder De Vries in hetzelfde AD interview. Door het als burgerinitiatief te omarmen, is participatie een vanzelfsprekendheid en is draagvlak vanuit de burger voor het park maximaal.

Gemeente Tilburg is momenteel druk bezig met de doorontwikkeling van de binnenstad. Bekijk in het filmpje hoe de gemeente de inwoners betrekt bij de ontwikkeling van een ‘aantrekkelijke en bereikbare’ stad.

De rol van de gemeente in het burgerinitiatief

De gemeente had aanvankelijk zes hectare grond aan het initiatief toebedeeld. Uiteindelijk was maar liefst tien hectare nodig om het park te realiseren. Dit om de volle ruimte te benutten en er een ruim opgezet, multifunctioneel park van te maken.

Daarnaast zijn grenzen verlegd op het gemeentehuis, omdat men niet gewend was om met zo’n proces aan de slag te gaan. De gemeente moest, zoals zij zelf aangeven, “op de handen zitten”. Dat betekent dat het initiatief en de regie bij de burger lag en nog steeds ligt. Een uitdaging hierbij was dat het ambtelijk apparaat wel mee moest in het proces. Dat gold niet alleen voor de wethouder, maar de hele gemeentelijke organisatie. En dat is niet gebruikelijk, want als een overheid normaal gesproken iets oppakt, dan wordt ervoor gezorgd dat interdisciplinair (vanuit ruimte, economie, mobiliteit, openbare ruimte) aan een plan wordt gewerkt.

Het heeft ook wel tot spanningen geleid, omdat ambtenaren vanuit hun eigen professie ook betrokken willen zijn bij het vormgeven van het gebied. En dat betekent voor bestuurders een rol om het ambtelijk apparaat te overtuigen dat vertrouwen nodig is om de burger tot op zekere hoogte ruimte te geven om het gebied vorm te geven.

Rol van de projectleider

De rol van de projectleider van de gemeente was hierin cruciaal, om de schakel te zijn tussen de initiatiefnemers en de beleidsadviseurs vanuit de disciplines. Voor een projectmanager is het belangrijk om de taal van de initiatiefnemers te verstaan en de weg in de gemeente goed te vinden, om zo de wensen om te kunnen zetten in concrete, realiseerbare plannen.

De gemeente had een park kunnen realiseren, maar wat hier tot stand is gebracht is een park met eigenaarschap en nieuwe initiatieven en dat was anders niet gerealiseerd als de gemeente aan zet was geweest. De belangrijkste les is dat dit soort participatietrajecten geen ‘confectiepak’ zijn. Telkens moet je als gemeente nadenken over de rol die je wilt en moet pakken tijdens het traject, om het initiatief zo goed mogelijk te begeleiden en te ondersteunen.

Vier voorbeelden van BVO in het Spoorpark

Uit alle ideeën bleven er negen over die aan de succesfactoren voldeden en realistisch waren. Met als resultaat: een park waarbij bewegen, sport, spelen, verblijven en recreëren centraal staan. Het park is bedoeld voor alle doelgroepen. Waar ouderen genieten van een ommetje, leggen jongeren hardlopend kilometers af in het park. Zo zijn er verschillende elementen die het park voor individuele sporters aantrekkelijk maken. Water, recreatie en ontmoeting worden gecombineerd en er wordt rekening gehouden met de klimaatopgave: de biodiversiteit krijgt een impuls.

De volgende onderdelen zijn in het park gerealiseerd. Elk heeft een link met een onderdeel van de beweegvriendelijke omgeving.

1. Urban Sports Area

De Urban Sports Area is een ruime multisport-locatie met een mooie plek voor Urban Sport. Ook wordt deze locatie gebruikt als playground. De locatie is daarnaast geschikt voor internationale sportwedstrijden. In mei 2020, net na de versoepeling van de coronaregels, werd volop gebruikgemaakt van pumptrack. Veel kinderen gebruiken de pumptrack met hun fiets of step. En ook ervaren BMX’ers zijn present. Ondanks de drukte houden ze rekening met elkaar, het geeft interactie, een saamhorigheidsgevoel en het zorgt voor goede bezetting van de Area (Spoorpark, 2020).

BVO elementen:

• Hardware: de Urban Sports Area is sportaccommodatie voor Urban Sports. Daarnaast wordt het ook gebruikt als Playground.
• Software: het platform Urban Playground 013 organiseert verschillende evenementen en activiteiten.
• Orgware: de activiteiten en evenementen worden samen met de buurtsportcoach, jongerenwerkers, Citymarkt Tilburg en Spoorpark Tilburg opgezet en georganiseerd. Ook zijn duidelijke regels over het gebruik en beheer. Gebruikers kunnen naast elkaar sporten en spelen, zonder elkaar in de weg te zitten.

2. Buitenschoolse opvang en scouting

Het Spoorpark wordt ook een maatschappelijk benut. Sinds januari 2020 is het Spoorpark de plek voor een Urban BSO. De kinderen van de buitenschoolse opvang kunnen alle faciliteiten in het park gebruiken. Zo zijn ze dus actief, buiten bezig. De standplaats is het scouting gebouw van Scouting Esjeeka. Voor een scouting is het Spoorpark een ideale plek. De ligging is centraal, er is veel groen en er zijn ontzettend veel mogelijkheden op het terrein.

BVO elementen:

• Hardware: de kinderen van de BSO en scouting gebruiken de openbare ruimte in het park, de routes en paden en de playgrounds en sportaccommodaties.
• Software: scouting en BSO bieden begeleiding en activiteiten voor de jeugd.
• Orgware: scouting en BSO werken samen en zoeken de samenwerking op met de verschillende onderdelen van het park en de basisscholen in de buurt.

3. Sport, bewegen en gezondheid

De belangrijkste sportlocatie in het Spoorpark is de beweeglocatie van BeweegR. Dit bestaat uit een test- en adviescentrum met een paviljoen en kleedkamer met douches. Daarnaast is er als sportvoorziening een beachsport locatie met zeven velden, geschikt voor internationale wedstrijden. Verder is er een sportveld waar bootcamp, training en revalidatie mogelijk is. Naast het sportveld staan trainingstoestellen onder een overkapping, zo kan er dus ook (droog) gesport worden bij slecht weer. Tot slot is er een trainingslocatie voor obstacle runs.

Doordat mobiliteit, sporten, gezondheid en revalidatie samenkomen streeft BeweegR naar een community op deze gebieden. Om ook ouderen in beweging te houden, is er een paramedisch centrum met een beweegtuin opgezet. Maar naast ouderen kunnen andere doelgroepen zoals jeugd, topsporters en mensen met een beperking lid zijn van de community en gebruik maken van de faciliteiten.

BVO elementen:

• Hardware: er zijn sportaccommodaties voor beachsport, obstacle runs en bootcamp. De routes en paden in het park worden gebruikt voor de beweegtuin voor ouderen
• Software: er worden verschillende trainingen, groepslessen, spelactiviteiten en evenementen georganiseerd. Fysiotherapeuten en een diëtist zijn aangesloten bij deze community om professionele hulp en begeleiding te geven. Er worden verschillende evenementen en activiteiten georganiseerd door het platform Urban Playground 013.
• Orgware: BeweegR is een samenwerkingsverband van trainers, adviseurs, fysiotherapeuten en andere professionals. De gebieden bewegen en gezondheid worden via BeweegR met elkaar verbonden. Er is een samenwerking binnen het park mogelijk. Bij het organiseren van evenementen zijn het T-huis en De stadscamping ideale voorzieningen in het park om het verblijf aantrekkelijk te maken. De scouting en Urban Sports kunnen helpen bij de organisatie van de evenementen. Met de community speelt BeweegR in op het strategische beleid en verbinden ze zo verschillende beleidsterreinen met elkaar.

4. Openbare groene ruimte en ontmoetingsplek

Het park nodigt uit tot ontmoetingen, spelen, sport en recreatie. Eén van de aspecten voor een beweegvriendelijke omgeving is water. Levend water in het park is aantrekkelijk voor jong en oud. Natuurlijk geeft het ook afkoeling en afleiding voor sporters. Het water in het Spoorpark verbindt de verschillende delen van het park met elkaar.

Daarnaast heeft het park een duidelijke ontmoetingsplek in de vorm van een ‘rits’, heel toepasselijk De Rits genoemd. Deze bevindt zich op het voorplein van het park. De Rits nodigt uit om te ontmoeten en het park te betreden. Tot slot is de Kempentoren een centrale plek in het park dat 30 meter hoogte uitzicht biedt over de stad, richting de Kempen.

BVO elementen:

• Hardware: het levende water en de rits zijn perfecte voorzieningen voor een playground. De bankjes, betonnen randen, trappen en zelfs de tanden van kunstwerk De Rits worden benut bij het sporten (Spoorpark, 2020). Deze elementen zijn voorzieningen voor een openbare groene ruimte en een toeristisch en recreatief natuurgebied.

Ontwerp en inrichting

Het bureau Blom&Moors en Bureau KruitKok zijn als ontwerpende partijen aangesloten bij de inrichting van het park. De volgende elementen waren volgens de architecten onmisbaar voor een leefbaar en sportief park.

• Bomen: er staan hoge pergola’s en klimplanten bij de hoofdingangen wat zorgt voor een groene entree.
• Bruggen: de bruggen zorgen voor makkelijke ‘overbruggingen’ in het park.
• Zitmeubilair en zitranden: om langer verblijf aantrekkelijk te maken en sociaal toezicht te creëren is het belangrijk om een park te voorzien van voldoende zitmogelijkheden. Bij overgangen van een hoger naar een lager deel van een park zijn zitranden geplaatst. Tevens is er een tribune met uitzicht op het park ontworpen.
• Verlichting: voor de fysieke en sociale veiligheid in een park is verlichting nodig. De twee hoofdroutes zijn verlicht, met duurzame LED verlichting.
• Toegang: het park wordt met poorten ‘s nachts afgesloten om vandalisme te voorkomen en veiligheid te waarborgen. De hekken kunnen bij evenementen ook gebruikt worden als bewegwijzering of versiering. De poorten zorgen voor een duidelijk herkenningspunt en ingang.
• Overige voorzieningen: er zijn voldoende fietsenstallingen, sanitaire voorzieningen, afvalbakken in de Spoorpark-kleuren.

Deze elementen dragen bij aan een aantrekkelijke, toegankelijke en veilige omgeving, waar de kans wordt vergroot dat jong en oud zich aangetrokken voelen.

Wat leren we van het burgerinitiatief?

In het verslag van het proces geeft de regiegroep aan dat er een aantal leerpunten zijn geweest:

• De samenstelling van het regieteam is erg belangrijk. Zorg voor een gelijke verdeling in man/vrouw, leeftijden, expertises op het gebied van bestuur, communicatie en stedelijke ontwikkeling. Waar de regiegroep de tijd nodig heeft gehad om aan elkaar te wennen, zijn ze een hecht en op elkaar ingespeeld team geworden.
• Het kost altijd meer tijd dan je denkt. Voor alle leden van het regieteam heeft de ontwikkeling veel tijd gevergd. Er gaat veel tijd zitten in vergaderingen, uitwerken van ideeën en de uiteindelijke realisatie.
• Spreek af hoe je de ideeën uitkiest. Het is moeilijk gebleken om van de 82 ideeën met een grote diversiteit keuzes te maken. Het vooraf opstellen van criteria vergemakkelijkt de selectie.
• Er zijn duidelijke kaders nodig vanuit de gemeente. De kaders vanuit de gemeente waren niet altijd duidelijk of werden verschoven. Betrek elkaar zoveel mogelijk in de plannen.
• Heldere afspraken van tevoren zijn nodig voor een goed proces. Hierin moet de communicatie met de regiegroep ook worden vastgelegd. Dit is ook van belang bij het nabespreken van het proces.
• Er moet een goede balans zijn in de burgerparticipatie, en het vakmanschap en de kwaliteit. Het regieteam heeft veel gezocht naar de juiste balans. Breng de juiste verwachtingen in kaart..
• Een burgerinitiatief vraagt een andere benadering van de gemeente. De medewerkers van de gemeente moeten hier vanaf het begin uitgebreid over geïnformeerd en geïnstrueerd worden.