Hoe kan de sportsector zich aanpassen aan de milieu- en klimaatontwikkelingen?

Alexander Prinsen begeleidt organisaties bij interventies om circulaire en duurzame mogelijkheden te ontwikkelen. Hij nam de bezoekers van het congres KUNSTgres van branchevereniging BSNC in oktober 2022 mee in zijn gedachten en visie over een duurzame en circulaire toekomst met innovaties op materialen, energie en water op kunstgras. Dat was de aanleiding voor dit opinieartikel met de visie van Alexander Prinsen op de hele sportsector.

Op verschillende manieren is duidelijk dat de huidige lineaire economie een ongewenste invloed heeft op de milieu- en klimaatontwikkelingen. Het is hoog tijd voor een transitie naar een manier van werken en leven die natuurlijke hulpbronnen niet onnodig uitputten, de leefomgeving niet vervuilen en ecosystemen niet aantasten. Hoe kunnen marktpartijen, gemeenten, sportverenigingen en andere stakeholders deze noodzakelijke transitie in de sportsector vormgeven? Adviseur Alexander Prinsen laat zien dat een systematische aanpak de sleutel is.

Lineair is dominant

Al sinds het begin van het industriële tijdperk is de lineaire economie dominant. In deze economie gaat de productie van goederen en het gebruik ervan volgens een lineair patroon: we delven grondstoffen, we verwerken de grondstoffen tot een product en na gebruik gooien we het product weg. Inmiddels is het duidelijk dat dit zogenaamde ‘take-make-dispose’-model – gekenmerkt door een grootverbruik van natuurlijke hulpbronnen en veel afvalproductie en vervuiling – niet langer is vol te houden.

Veel hulpbronnen worden slechts korte tijd gebruikt, of gaan voor de economie verloren doordat ze op een afvalberg terecht komen of worden gedowncycled. Downcycling is een verlengde vorm van afval produceren, omdat de moleculen hun oorspronkelijke waarde blijvend verliezen. Bovendien leidt dit model tot een aanzienlijke druk op het milieu tijdens de winning van de hulpbronnen, de productie, het gebruik en de afvalverwerking.

Inspelen op ontwikkelingen

“Zoals we het altijd hebben gedaan, werkt niet meer”, zegt Alexander Prinsen, adviseur en inspirator op het gebied van duurzaamheid, circulaire economie en innovatieve verdienmodellen. “De huidige lineair georganiseerde economische processen brengen de aarde en alles wat er op leeft in toenemende mate schade toe. Fossiele grondstoffen worden verkwanseld en raken uitgeput. De afvalberg groeit. Mensen worden ziek van de lucht-, bodem- en watervervuiling. Mede door deze vervuiling komt de beschikbaarheid van voedsel en water in het geding. Zowel de Europese- als de Nederlandse wet- en regelgeving met betrekking tot milieu en klimaat worden daarom steeds strenger – zoals de waterwetgeving, verbanning van pfas en de restricties in het gebruik van ‘single use plastics’. Onder andere gemeenten, bedrijven en de sportsector zullen op deze ontwikkelingen moeten inspelen. Alles bij het oude laten en niets doen, is tegenwoordig geen optie meer.”

Een brede kijk

Voor het aanpakken van de ingewikkelde maatschappelijke uitdagingen is volgens Alexander een brede kijk nodig. “Het besef groeit dat de vele huidige crisissen met elkaar verband houden. Het is dus niet effectief om elke crisis apart aan te pakken. Toch gebeurt dit nog vaak, omdat veel organisaties zo zijn ingericht. In de afgelopen decennia zijn sectoren steeds autonomer geworden en kwam de focus te liggen op het zo efficiënt mogelijk managen van processen. Innovatie op het gebied van verduurzaming, circulariteit en klimaatadaptatie vraagt echter niet om efficiency – die vraagt om effectiviteit. Om effectief te kunnen innoveren moeten de lineaire onderwerpen weer in verband worden gebracht. Dat vereist een brede kijk. Alsook een andere organisatievorm: om op de ontwikkelingen te kunnen inspelen, zullen horizontale verbindingen tussen sectoren en afdelingen moeten worden gelegd. De sportsector kan tevens de samenwerking initiëren tussen andere beleidsterreinen, maatschappelijke instellingen en bedrijven. Een gemeente, vereniging, aannemer of leverancier kan het tij niet alleen keren. Gezamenlijk zal moeten worden gekeken naar de totale impact van materialen en producten – van de winning van grondstoffen tot na het einde van hun levensduur.”

Alles bij het oude laten en niets doen, is geen optie meer.

Alexander Prinsen

Systematische duurzaam innoveren

De noodzakelijke transitie in de sportsector kan alleen met een systematische aanpak worden vormgegeven, stelt Alexander. Hij noemt deze aanpak systematisch duurzaam innoveren. “Systematisch duurzaam innoveren, houdt onder meer systeemintegratie in. Door het integreren van systemen kan een sportaccommodatie een energiecentrale, warmtecentrale of waterzuiveringscentrale worden. En een rol spelen bij de winning van energie, warmte of water – zowel voor eigen gebruik als voor de omgeving. Door bijvoorbeeld de restwarmte die vrijkomt bij het verwarmen van een zwembad door middel van een warmtenet te gebruiken voor het verwarmen van woningen in de wijk. Op deze manier heeft het zwembad niet alleen een functie voor sport en bewegen – als warmtecentrale levert de accommodatie ook een bijdrage aan de oplossing voor de energie- en stikstofcrisis.”

Natuurprincipes integreren

Een ander aspect van systematisch duurzaam innoveren, is het gebruik van basisprincipes uit de natuurkunde, biologie en groene chemie. “Vrijwel alle levensprocessen hebben een circulair karakter. Flora en fauna groeien, verweren, worden opgegeten en komen weer terug in de natuur. Alles wordt op natuurlijke wijze gerecycled om als voedsel te dienen voor een volgende cyclus. Zo bezien is de lineaire organisatie van economische processen een deviatie van de wezenlijke aard van het leven. Daarom ben ik een voorstander van het integreren van basisprincipes uit de natuurkunde, biologie en groene chemie bij de toepassing van oplossingen die de klimaat- en milieucrisissen tegelijkertijd aanpakken. Bij elke aanleg of renovatie van een sportaccommodatie zou je kunnen kijken naar kansen voor milieu en klimaat en je daarbij afvragen: hoe regelt de natuur het? Als je écht duurzaam wilt innoveren, neem dan de natuurprincipes mee in het ontwerp.”

Als je écht duurzaam wilt innoveren, neem dan de principes uit de natuurkunde, biologie en groene chemie mee in het ontwerp.

Alexander Prinsen

Voorbeeld: capillariteit

Als voorbeeld noemt Alexander het benutten van capillariteit om een kunstgras-sportveld te koelen. “Een kunstgrasmat is eigenlijk een hitte-eilandje. Als de zon erop staat, kan door de opwarming van het polyethyleen en de rubber infill de temperatuur in de mat oplopen tot wel 60 graden Celsius. Dat is ongezond voor de sporters en de omgeving. Om de mat koel te houden, kan worden gebruikgemaakt van capillariteit. De capillaire werking is een natuurprincipe dat ervoor zorgt dat water vanuit de bodem of ondergrondse buffer naar boven wordt getransporteerd via een buisje in de kunstgrasvezel. Hiervoor is geen mechanische pomp of beregeningsinstallatie nodig. Bijkomend voordeel is dat door evaporatie de luchtstroom boven de velden vochtig wordt. Op deze vochtige lucht kunnen stofdeeltjes neerslaan. Hierdoor ademen de sporters een zuiverdere lucht in. Een sportveld waarbij dergelijke natuurprincipes zijn toegepast, draagt dus positief bij aan het lokale microklimaat.”

Kringlopen maken

Ook met betrekking tot afval en hergebruik zijn natuurprincipes goed te gebruiken als leidraad. “In de lineaire economie is verspilling onderdeel van het verdienmodel: voor producenten en fabrikanten is het aantrekkelijk om producten te ontwerpen met een korte levensduur, zodat meer producten kunnen worden verkocht. In de natuur wordt echter niets verspild. We kunnen beter net als de natuur kringlopen maken, waarbij de waarde van geen enkel molecuul wordt verkwanseld. Dat betekent: niet downcyclen. Daarentegen kan, om op de kunstgrasvelden te blijven, een mat worden gemaakt van polymeren die op een natuurlijke manier afbreekbaar zijn. Dit type polymeren is al op de markt. Als je voor afgeschreven kunstgrasmatten hele dure recycling installaties moet optuigen, werk je nog steeds met een negatief verdienmodel.”

Gebruik gezond verstand

Bij het definiëren van principes en regels met betrekking tot systematisch duurzaam innoveren raadt Alexander aan om gezond verstand te gebruiken. “Daar bedoel ik mee: het hoeft niet ingewikkeld of heel theoretisch te zijn. Het ligt bijvoorbeeld voor de hand om de regel te hanteren, dat bij de bouw of renovatie van een sportaccommodatie geen enkel toxisch materiaal mag worden gebruikt. Om weer terug te komen op de kunstgras-sportvelden: de meeste kunstgrasvezels van de huidige generatie zijn toxisch. Bovendien komen kleine plastic deeltjes – microplastics – los uit rubber infill of andere synthetische elastomeren die als infill worden gebruikt. Sporters ademen deze microplastics in. Het menselijk lichaam kan ze niet afbreken, zodat ze mogelijk jarenlang in het lichaam blijven steken. Ook de microplastics die in de omgeving terechtkomen, worden niet biologisch afgebroken. Het is nog niet bekend welke milieu- en gezondheidsschade dit concreet oplevert, maar we kunnen wel stellen dat die deeltjes niet thuishoren in het ecosysteem. Als je van afgeschreven kunstgrasmatten met toxische vezels en rubber infill nieuwe matten maakt, dan ben je weliswaar vanuit het recyclingprincipe duurzaam bezig – vanuit de natuurprincipes niet. De nieuwe matten blijven immers een vervuilingsbron. Hergebruik is alleen valide als de materialen niet toxisch zijn en bij verwerking bijdragen aan het ecosysteem.”

Meer weten?

Meer informatie over Alexander Prinsen en zijn visie op innovatie en duurzame en circulaire economie is te vinden op zijn website.