Uitdagingen bij paralympisch presteren onder druk

Op 4 april 2024 vond de 3e Paralympische themabijeenkomst plaats, ditmaal op de HUB van Amsterdam Institute of Sport Sciences. Het thema van de middag: ‘Uitdagingen bij Paralympisch presteren onder druk. Klinisch psycholoog Judith Upmeijer en klinisch Neuropsycholoog Marc Hendrik, beiden onderdeel van de TeamNL Expertschil prestatiegedrag, deelden hun kennis op het gebied van emotionele en cognitieve impact van stress/druk. In dit verslag vind je de belangrijkste leerpunten. 

Emotionele impact van druk

De bijeenkomst werd geopend door Judith Upmeijer, die een presentatie gaf over de ‘Cyclus van optimaal en mentaal gezond presteren’, ontwikkeld door de TeamNL hoofd experts prestatiegedrag en mentale gezondheid Eefje Raedts. Zij besprak een drietal onderwerpen.

1. Mentale voorbereiding (autonomie & identiteit)
   Om te kunnen excelleren (presteren onder druk) is mentale voorbereiding van groot belang. Judith schetste het belang van eigen identiteit. De manier waarop iemand zichzelf ziet (zelfbeeld) en de manier waarop iemand zichzelf waardeert (zelfwaardering). ‘Een gedifferentieerde identiteit is belangrijk voor een duurzame optimale prestatie. Sporters, ook paralympisch, kunnen geneigd zijn zichzelf enkel nog te identificeren als topsporter. Dit laatste draagt niet bij aan beter presteren en mentaal herstel’.
2. Zelfregulatie
   ‘Binnen de context van de paralympische atleet kan er een verhoogde behoefte zijn aan aandacht voor zelfregulatie, vooral in situaties van cognitieve overprikkeling of emotionele overspoeling’. Om te kunnen excelleren moet een sporter/coach in staat zijn om gevoelens te ervaren en te verdragen om vervolgens te kunnen handelen en gevoelens niet weg te stoppen.
3. Mentaal herstel 
   Judith benadrukte dat, ondanks de aandacht voor fysiek herstel, de aandacht voor mentaal herstel minimaal blijft in de topsport, terwijl het net zo belangrijk is. Ze wees erop dat paralympiërs vaak hebben geleerd om emoties te onderdrukken., Dat maakt het belang van ruimte voor mentaal herstel dus extra duidelijk. Judith benadrukte het belang van mentaal herstel in de topsport en pleitte voor het normaliseren van mentaal herstel in trainingsroutines. Ze drong er bij sporters en coaches op aan om actief deel te nemen aan dit proces. ‘Paralympische atleten hebben vaker aangeleerd om emoties te onderdrukken of om niet te erkennen dat ze sneller dan gemiddeld overprikkeld kunnen raken’.

Praktische tips:

Hieronder volgen enkele praktische tips van Judith voor het verbeteren van zelfregulatie en mentaal herstel 

Zelfregulatie:

Sporters leren:

• Het erkennen dat het ervaren van gevoelens, emoties en sensaties een natuurlijk onderdeel van presteren is. In situaties van trauma hebben mensen de neiging om gevoelens te onderdrukken, maar sport kan dienen als een vorm van coping.
• Het praktiseren van openheid over beperkingen, bijvoorbeeld door ze zichtbaar te maken, zoals het neerleggen van de hand op tafel.
• Het besef dat het normaal is om gevoelens te ervaren en dat dit niet zwak of fout is, maar eerder een natuurlijke reactie.
• Het begrip dat optimaal presteren betekent dat je kunt omgaan met elke situatie en taakgericht kunt blijven, zelfs als je verschillende emoties ervaart. Prestaties blijven onvoorspelbaar, maar je kunt leren ermee om te gaan.

En coaches leren:

• Reflecteren op; coach je op de taak of om eigen gevoelens te vermijden? 
• Om sporters de ruimte te geven zichzelf te leren reguleren; maak gevoelens niet weg. 

Mentaal herstel:

Sporters en coaches leren:

• Normaliseren van mentaal herstel in de trainingsroutines, net als fysiek herstel  

• Momenten van reflectie en evaluatie. 
• Dat het niet ‘een dag vrij of vakantie nemen’ is 
• Loslaten van ‘Het schema is heilig’, ‘Dit is een belangrijke training voor iedereen’, ‘Ik moet nu uitgerust zijn, ik heb vakantie gehad’, ‘Ik moet nu blij zijn’, ’Concurrentie rust niet’ 
• Dat het niet alleen passief, maar vooral een actief en individueel proces is 
• Dat het ook voor de staf geldt

Cognitieve impact van druk 

Marc Hendriks begon zijn presentatie met een vraag: hoe kunnen we onderscheid maken tussen iemand die gestrest is en iemand die gefocust is? Hij wees op het feit dat we ons hierin gemakkelijk kunnen vergissen. Hendriks benadrukte dat stress en spanning verschillende effecten hebben: ze kunnen energie en focus bieden, maar als ze in overmaat worden ervaren, kunnen ze leiden tot onderpresteren.

De presentatie belichtte de aanzienlijke cognitieve impact van stress, die van persoon tot persoon kan variëren. Hendriks legde uit dat aanhoudende stress kan leiden tot problemen met concentratie, geheugen, besluitvorming en probleemoplossend vermogen. Hij introduceerde het concept van het werkgeheugen als een cruciale speler in dit proces. Hij vergeleek het met een draaideur van een gebouw: slechts een beperkt aantal informatie-elementen kan tegelijkertijd worden vastgehouden. Wanneer de deur vol is, moet deze eerst worden geleegd. Voorbeelden van informatie in het werkgeheugen: kennis over de regels, focuspunt in je techniek, bediening van de rolstoel.

Het werkgeheugen heeft een bepaalde capaciteit die niet kan worden vergroot. Hendriks benadrukte dat het trainen van het werkgeheugen, zoals bijvoorbeeld het oefenen van getallenreeksen, geen direct effect heeft op sportprestaties. In plaats daarvan is herhaling en training van de specifieke sporttaak noodzakelijk. Hij illustreerde hoe aspecten uit het verleden zowel positief als negatief kunnen bijdragen aan de aansturing van het werkgeheugen en het adaptieve vermogen ervan.

Hendriks ging dieper in op het effect van stress op het werkgeheugen, waarbij hij opmerkte dat stress vooral invloed heeft op dit aspect van cognitie. Stress kan het werkgeheugen overbelasten, waardoor het moeilijker wordt om andere informatie te verwerken. Dit kan leiden tot vergeetachtigheid, verminderd vermogen om beslissingen te nemen en problemen op te lossen, evenals verstoringen in automatische handelingen. Hij benadrukte het belang van het vermogen om het werkgeheugen te vernieuwen om effectief te kunnen functioneren.

Feiten op een rij:

• Stress beïnvloedt voornamelijk het werkgeheugen, waardoor het moeilijker wordt om op andere activiteiten te letten doordat de focus op de stressor gericht is.
• Onder stress kan het geheugen, met name het werkgeheugen voor korte-termijninformatie, aangetast worden, wat leidt tot vergeetachtigheid en moeite met informatie vasthouden.
• Stress kan het vermogen om weloverwogen beslissingen te nemen verminderen en impulsief gedrag versterken door het denken te vertroebelen.
• Het kan lastiger zijn om onder stress effectieve oplossingen voor problemen te vinden doordat helder redeneren en het overwegen van opties worden aangetast.
• Automatische handelingen worden minder beïnvloed door het werkgeheugen, maar aanpassingen in de omgeving als gevolg van stress wel, zoals het aanpassen aan een tegenstander.
• Wanneer het werkgeheugen vol is, blijft het vol, maar het kan continu worden vernieuwd. Hierdoor kan een slechte actie die in een wedstrijd is uitgevoerd in het werkgeheugen blijven hangen en andere informatie buiten sluiten.

Paralympic Science Support NL organiseert twee keer per jaar een paralympische themabijeenkomst, waarbij kennisdeling centraal staat. Elke bijeenkomst behandelt een ander thema dat aansluit bij de behoeften en input vanuit zowel de sportpraktijk als de wetenschap.