Spring naar content

Vraag menstruatiecyclus en voetbal

Kort antwoord

Uit wetenschappelijke studies blijkt er gemiddeld genomen géén invloed van verschillende fases in de menstruatiecyclus op duur- en anaerobe prestaties. Sporters kunnen wél meer maximale kracht leveren tijdens de piek in oestrogeen in de dagen vóór en tijdens de ovulatie, mits ze geen hormonale anticonceptie gebruiken. Ondanks de kleine verschillen op groepsniveau geven veel sporters aan slechter of juist beter te presteren tijdens sommige momenten in hun cyclus. Daarom is het niet aan te raden om voor alle sporters algemeen een geperiodiseerd trainingsschema op te stellen, terwijl dit voor individuele sporters wél nuttig kan zijn.

Resultaten van onderzoek naar blessurerisico tijdens verschillende fases van de menstruatiecyclus zijn niet eenduidig. Er is daarom geen algemeen advies te geven over het aanpassen van trainingen aan de hand van de menstruatiecyclus om het blessurerisico te verlagen.

Vrouwelijke voetballers kunnen menstruatiestoornissen ontwikkelen, al komt dit niet buitengewoon vaak voor. Op lange termijn kunnen menstruatiestoornissen, als onderdeel van de female athlete triad, gezondheidsrisico’s als botontkalking (osteoporose) opleveren. Sporters doen er daarom goed aan om hun cyclus goed te monitoren en klachten en prestaties bij te houden en te bespreken met hun coach en/of arts.

Voor zover bekend uit onderzoek hebben hormonale anticonceptiemiddelen, zoals een anticonceptiepil, hormoonspiraaltje, hormoonhoudend implantaat of pleister, geen invloed op de topsportprestatie.

Uitgebreid antwoord

Menstruatiecyclus

De menstruatiecyclus bestaat uit verschillende fasen, waarin de hoeveelheid vrouwelijke geslachtshormonen varieert (Figuur 1). De folliculaire fase begint op dag één van de menstruatie en duurt gemiddeld negen dagen. Aan het begin van deze fase is de hoeveelheid oestrogeen in het bloed laag, maar deze stijgt naarmate de fase vordert. De hoeveelheid progesteron is tevens laag. Tijdens de ovulatiefase (gemiddeld vijf dagen) is de hoeveelheid oestrogeen hoog, maar de hoeveelheid progesteron nog altijd laag. Tijdens de luteale fase is de hoeveelheid oestrogeen hoog, evenals de hoeveelheid progesteron [2]. De concentraties oestrogeen en progesteron hebben invloed op allerlei processen in het lichaam die sportprestaties beïnvloeden, waaronder de hartfunctie, warmteregulatie en stofwisseling [2].

concentratie vrouwelijke geslachtshormonen tijdens de menstruatiecyclus

Figuur 1: concentratie vrouwelijke geslachtshormonen tijdens de menstruatiecyclus [7].

Prestatie

Er bestaan verschillende onderzoeken naar de invloed van de menstruatiecyclus op sportprestaties. Helaas zijn veel studies van onvoldoende kwaliteit, vanwege kleine deelnemersaantallen of omdat de deelnemers hun cyclus zelf moesten bijhouden aan de hand van een agenda. Dit blijkt onbetrouwbaar; onderzoekers moeten hormoonconcentraties meten in speeksel of bloed om de menstruatiecyclus betrouwbaar in kaart te brengen [2]. Daarom zijn in dit antwoord alleen studies meegenomen die deze hormoonmetingen hebben gedaan. De hieronder besproken resultaten gelden alleen voor vrouwen die een regelmatige cyclus hebben en geen hormonale anticonceptie, zoals een anticonceptiepil, hormoonspiraaltje, hormoonhoudend implantaat of pleister, gebruiken.

Duurprestatie

Over het algemeen blijkt er geen invloed van de menstruatiecyclus op de duurprestatie [1, 9, 11]. Een uitzondering geldt voor prestaties in de hitte: tijdens de luteale fase is de lichaamstemperatuur 0,3-0,5°C hoger dan tijdens de rest van de cyclus, waardoor een sporter hier meer moeite kan hebben [2]. Er is dan meer energie nodig om het lichaam te koelen, wat ten koste gaat van de sportprestatie.

Anaerobe prestatie

De menstruatiecyclus blijkt geen effect te hebben op anaerobe prestaties zoals sprintjes op een fietsergometer [16]. Ook specifiek bij voetballers had de cyclus geen effect op de prestaties tijdens shuttle sprints en sprongtests [4, 15].

Kracht

Oestrogeen heeft een positieve invloed op de maximale kracht, wat betekent dat sporters meer maximale kracht kunnen leveren aan het einde van de folliculaire fase en in de ovulatiefase [6].

Subjectieve ervaring

Ondanks dat er op groepsniveau amper invloed van de menstruatiecyclus op prestaties wordt gevonden, zijn er wel grote individuele verschillen in hoe sporters dit ervaren. In een vragenlijstonderzoek onder 241 Turkse vrouwelijke topsporters gaf 17% aan beter te presteren tijdens de menstruatie, 21% gaf aan slechter te presteren en 62% merkte geen verschil [5]. Dat er op groepsniveau geen invloed van de menstruatiecyclus op prestaties wordt gevonden, wil dus niet zeggen dat individuele topsporters dat ook zo ondervinden.

Belastbaarheid

Over de invloed van de menstruatiecyclus op de belastbaarheid van een sporter valt op grond van de wetenschappelijke literatuur geen eenduidige conclusie te trekken. Het gegeven dat de prestaties van sporters over het algemeen niet afhankelijk zijn van waar zij zich in hun cyclus bevinden, suggereert dat de fysieke belastbaarheid niet veel invloed ondervindt van de menstruatiecyclus. Of het herstel wordt beïnvloed is nog niet voldoende onderzocht, maar data van een klein aantal proefpersonen suggereert dat het herstel trager verloopt in de mid-folliculaire fase [3]. Dit moet echter nog bevestigd worden bij grotere aantallen sporters. Sporters geven wel vaak aan menstruatiegerelateerde klachten te hebben die tot verminderde belastbaarheid kunnen leiden. In een vragenlijstonderzoek onder 430 Britse topsporters bleek dat 4% van de respondenten op sommige momenten in hun cyclus niet kon trainen vanwege menstruatiegerelateerde pijn, ziekte of vermoeidheid [8].

Er wordt vaak gesuggereerd dat sporters een hoger blessurerisico hebben in bepaalde fasen van hun cyclus, aangezien het hormoon oestrogeen de rekbaarheid van gewrichtsbanden beïnvloedt. In het vrouwenvoetbal is er met name zorg om voorste kruisbandletsels. Helaas zijn er weinig goede studies gedaan naar deze hypothese. De resultaten zijn ook niet consistent: sommige studies suggereren een verhoogd blessurerisico tijdens de ovulatiefase, terwijl andere studies de folliculaire fase als risicofase aanduiden. Bovendien blijkt de toegenomen rekbaarheid van de gewrichtsbanden niet duidelijk gerelateerd te zijn aan het aantal blessures, waarmee het blessuremechanisme ook niet duidelijk is [13]. Op grond van de literatuur is er dus geen reden om voor alle sporters extra voorzorgsmaatregelen te nemen tijdens bepaalde fasen in de cyclus om blessures te voorkomen. Er is wél enig bewijs dat klachten van het premenstrueel syndroom (terugkerende psychische en fysieke klachten in de dagen vóór de menstruatie) kunnen leiden tot meer blessures bij voetballers. Dit komt mogelijk door een verstoorde balans en perceptie [10]. Speelsters die hier last van hebben zouden dus voorzichtiger kunnen zijn in de dagen vóór hun menstruatie.

Aangepast trainingsprogramma

Oestrogeen stimuleert de aanmaak van spiereiwitten. Daarom zijn er studies gedaan waarin krachttraining geperiodiseerd werd aan de hand van de menstruatiecyclus. De resultaten van deze studies waren overwegend positief: relatief meer krachttraining in de eerste helft van de cyclus leidde tot meer krachttoename [6]. Aangezien zo’n periodisering gebruik maakt van de hormoonschommelingen in een natuurlijke cyclus, is deze alleen nuttig voor vrouwen die een regelmatige cyclus hebben en geen hormonale anticonceptie gebruiken. Voor zover bekend zijn er geen studies naar de periodisering van andere trainingsvormen.

Verstoorde menstruatiecyclus

Het is moeilijk te zeggen of een verstoorde menstruatiecyclus vaker voorkomt onder topvoetballers dan onder de rest van de bevolking. Onder een verstoorde menstruatiecyclus vallen onregelmatige cycli, buitengewoon lange cycli of (tijdelijk) uitblijven van de menstruatie [14]. Een studie onder Noorse voetballers rapporteerde dat 9,3% van de deelneemsters menstruatiestoornissen had, tegenover 15,2% in de niet-topsportende controlegroep [14]. Daarentegen vonden Amerikaanse onderzoekers een prevalentie van 19,3%  onder voetballers tegenover 5,3% in de algemene bevolking [12]. De prevalentie van menstruatiestoornissen hangt waarschijnlijk sterk af van de precieze definitie van de stoornis en de getraindheid van de voetballers.

Menstruatiestoornissen zijn, samen met chronisch energietekort en afgenomen botdichtheid, onderdeel van de zogenaamde female athlete triad. Dit komt relatief vaak voor onder duursporters waarbij lichaamsgewicht een prestatiebeperkende factor is en in esthetische sporten. De gevolgen op lange termijn kunnen ernstig zijn: de botdichtheid herstelt vaak niet volledig waardoor sporters op lange termijn botontkalking (osteoporose) kunnen ontwikkelen [12].

Hormonale anticonceptie

Hormonale anticonceptiemiddelen bevatten synthetische vrouwelijke geslachtshormonen. Deze houden de ovulatie tegen en zorgen dat de concentratie door het lichaam aangemaakte geslachtshormonen constant en laag is [8]. Topsporters gebruiken vaker hormonale anticonceptie dan niet-topsporters. Nederlandse cijfers zijn niet bekend, maar in Groot-Brittannie, Noorwegen en de Verenigde Staten gebruikt ongeveer de helft van de vrouwelijke topsporters hormonale anticonceptie [6,8]. Naast het voorkómen van zwangerschap kunnen deze middelen namelijk menstruatiegerelateerde klachten verminderen en stelt het topsporters in staat om hun menstruatie uit te stellen bij belangrijke toernooien. Helaas geven ze bij sommige mensen ook vervelende bijwerkingen zoals stemmingswisselingen, gewichtstoename, hoofdpijn/migraine en vele andere klachten. De gunstige en nadelige effecten van hormonale anticonceptie verschillen enorm tussen individuen. Op groepsniveau blijkt er geen voordelig noch nadelig effect van hormonale anticonceptie op sportprestaties [8].

Tot slot

We kunnen concluderen dat er geen ‘one size fits all’- aanpak is voor geperiodiseerd trainen met de menstruatiecyclus. Een individuele aanpak kan echter wel degelijk zinvol zijn. Sporters doen er dus goed aan om bij te houden hoe ze zich voelen en hoe ze presteren op verschillende momenten in hun cyclus. Op deze manier kunnen zij patronen herkennen en hun trainingsschema hierop aanpassen. Sporters kunnen menstruatieklachten én de voor- en nadelen van hormonale anticonceptie bespreken met hun arts. Ondanks dat de kwantiteit en de kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek naar topsport en menstruatiecyclus momenteel te wensen overlaat, is dit wel een zeer actief onderzoeksgebied. We kunnen er daarom vanuit gaan dat er in de komende jaren meer informatie beschikbaar komt.

Bronnen

  1. Barba-Moreno L, Cupeiro R, Romero-Parra N, Janse de Jonge X, Peinado AB (2019). Cardiorespiratory responses to endurance exercise over the menstrual cycle and with oral contraceptive use. J. Strength Cond. Res. Ahead of print, doi: 10.1519/JSC.0000000000003447.
  2. Constantini NW, Dubnov G, Lebrun C (2005). The menstrual cycle and sport performance. Clin. Sports Med. 24: e51-e82.
  3. Hackney AC, Kallman AL, Aggön E (2019). Female sex hormones and the recovery from exercise: menstrual cycle phase affects responses. Biomed. Hum. Kinet. 11(1): 87-89.
  4. Julian R, Hecksteden A, Fullagar HHK, Meyer T (2017). The effects of menstrual cycle phase on physical performance in female soccer players. PLoS ONE 12(3): e0173951.
  5. Kishali NF, Imamoglu O, Katkat D, Atan T, Akyol P (2006). Effects of menstrual cycle on sports performance. Int. J. Neurosci 116(12): 1549-1563.
  6. Knowles OE, Aisbett B, Main LC, Drinkwater EJ, Orellana L, Lamon S (2019). Resistance training and skeletal muscle protein metabolism in eumenorrheic females: implications for researchers and practitioners. Sports Med., Epub ahead of print, DOI: 10.1007/s40279-019-01132-7.
  7. La Fountaine MF, Hill-Lombardi V, Hohn AN, Leahy CL, Testa AJ (2019). Preliminary evidence for a window of increased vulnerability to sustain a concussion in females: a brief report. Front. Neurol. Jul 9;10:691.
  8. Martin D, Sale C, Cooper SB, Elliott-Sale KJ (2018). Period prevalence and perceived side effects of hormonal contraceptive use and the menstrual cycle in elite athletes. Int. J. Sports Physiol. Perform. 13(7): 926-932.
  9. Matsuda T, Furuhata T, Ogata H, Kamemoto K, Yamada M, Sakamaki-Sunaga M (2020). Effects of the menstrual cycle on serum carnitine and endurance performance of women. Int. J. Sports Med. Ahead of print, doi: 10.1055/a-1088-5555.
  10. Moller-Nielsen J, Hammar M. Women’s soccer injuries in relation to the menstrual cycle and oral contraceptive use. Med. Sci. Sports Exerc. 1989;21:126–129.
  11. Oosthuyse T, Bosch AN (2010). The effect of the menstrual cycle on exercise metabolism. Sports Med. 40(3): 207-227.
  12. Prather H, Hunt D, McKeon K, Simpson S, Meyer B, Yemm T, Brophy R (2016). Are elite female soccer athletes at risk for disordered eating attitudes, menstrual dysfunction, and stress fractures? PM. R. 8(3): 208-213.
  13. Somerson JS, Isby IJ, Hagen MS, Kweon CY, Gee AO (2019). The menstrual cycle may affect anterior knee laxity and the rate of anterior cruciate ligament rupture: a systematic review and meta-analysis. JBJS Rev. 7(9):e2.
  14. Sundgot-Borgen J, Klungland Torstveit M (2007). The female football player, disordered eating, menstrual function and bone health. Br. J. Sports Med. 41(S1): 168-i72.
  15. Tounsi M, Jaafar H, Aloui A, Souissi N (2018). Soccer-related performance in eumenorrheic Tunesian high-level soccer players: effects of menstrual cycle phase and moment of day. J Sports Med. Phys. Fitness 58(4):497-502.
  16. Wiecek M, Szymura J, Maciejczyk M, Cempla J, Szygula Z (2016). Effect of sex and menstrual cycle in women on starting speed, anaerobic endurance and muscle power. Phys. Int. 103(1): 127-132.